Από τις τελευταίες επιθυμίες του, όπως τις κατέγραψε στη Χαλκίδα, προβάλλει η φιλευσπλαχνία κι ο «φιλελευθερισμός» του τόσο για τις γυναίκες , όσο και για τους δούλους. «Προικίζει» τη γυναίκα του για να ξαναπαντρευτεί και απελευθερώνει όσους υπηρέτησαν τον ίδιο και την οικογένειά του.
Τα όσα σημαντικά αποκαλύπτονται το τελευταίο διάστημα για τον τάφο του Αριστοτέλη, στ΄ αρχαία Στάγειρα της Χαλκιδικής, αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον για τη ζωή του. Ειδικά για τις συνθήκες θανάτου του στη Χαλκίδα και τη μεταφορά της τέφρας του στη γενέτειρά του.
Σύμφωνα με πηγές, αδιαμφισβήτητης εγκυρότητας , »όταν ο Αριστοτέλης πέθανε στη Χαλκίδα σε ηλικία 63 χρόνων (Οκτώβριος 322 πΧ) , οι Σταγειρίτες έστειλαν και έφεραν την τέφρα του στην πατρίδα τους, την τοποθέτησαν μέσα σε χάλκινη υδρία και κατόπιν απέθεσαν την υδρία αυτή σε μια τοποθεσία, που την ονόμασαν Αριστοτέλειον. Κάθε φορά που είχαν σημαντικές υποθέσεις και ήθελαν να λύσουν δύσκολα προβλήματα, συγκαλούσαν σ΄ αυτόν τον τόπο τη συνέλευσή τους.»
Αραβικά και βυζαντινά χειρόγραφα , βασισμένα σε αρχαίες πηγές , προσθέτουν κι άλλες σχετικές πληροφορίες. Όπως ότι «τα Στάγειρα, που είχαν καταστραφεί από τον Φίλιππο (349 πΧ όταν ανήκε στο αντιμακεδονικό «Κοινό των Χαλκιδέων» ) , πέτυχε ο Αριστοτέλης (την περίοδο που ήταν δάσκαλος του Μ. Αλεξάνδρου) να ανοικοδομηθούν από τον βασιλιά και καθόρισε ο ίδιος εγγράφως τους νόμους και τη μορφή του πολιτεύματός τους… Οι συμπολίτες του, από την άλλη, λόγω αυτών των ενεργειών, με τέτοια τιμή τίμησαν αυτόν, ώστε να καθιερώσουν την τέλεση ετήσιων γιορτών και αγώνων, όσο ακόμη ήταν ζωντανός…”
Ο Αριστοτέλης πέθανε από στομαχική πάθηση (καρκίνο του στομάχου) στο πατρικό σπίτι της μητέρας του Φαιστιάδας . Άλλες παραδόσεις περί αυτοκτονίας του ή «ότι έσκασε από το κακό του» δεν έχουν βάση.
Στη Χαλκίδα (απ΄ όπου προέρχονταν και οι πρώτοι οικιστές των Σταγείρων) είχε αυτοεξορισθεί , αμέσως μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323πΧ), την επικράτηση του αντιμακεδονικού «κόμματος» στην Αθήνα , τις κατηγορίες εναντίον του για αθεΐα- ασέβεια και τις παρεπόμενες απειλές για τη ζωή του. Γι΄ αυτό εγκατέλειψε την Αθήνα , αφήνοντας διάδοχό του στο Λύκειο , αλλά και την τεράστια βιβλιοθήκη του στο στενό φίλο και συνεργάτη του Θεόφραστο.
Στη Χαλκίδα έγραψε και τη διαθήκη του , η οποίο σώζεται από το γνωστό βιογράφο των φιλοσόφων Διογένη Λαέρτιο (3ος αιώνας μΧ). Αλλά και σε μεταγενέστερες αραβικές πηγές, που αντλούν από παλιότερους και αρχαίους συγγραφείς.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για γνήσια διαθήκη και οι αντιρρήσεις , που έχουν εκφραστεί από ορισμένους κατά καιρούς, δεν ευσταθούν.
Μέσα από το κείμενο αυτό αναδεικνύεται ο άνθρωπος Αριστοτέλης . Ο χαρακτήρας και το ήθος του. Η ευσέβεια προς το δίκαιο, τους θεσμούς και τους θεούς. Η φιλευσπλαχνία και η αγάπη του για την οικογένεια. Αλλά και ο φιλελευθερισμός του για να χρησιμοποιηθεί ένας σύγχρονος όρος.
Έτσι , οι γνωστές απόψεις στα συγγράμματά του για την κατωτερότητα των γυναικών και τη θέση των δούλων «υπονομεύονται» , με μια έννοια, απ΄ όσα ορίζονται εκεί. Παραγγέλλει την απελευθέρωση και την οικονομική ενίσχυση των δούλων του. Δίνει όχι απλώς την άδεια στη σύζυγό του να ξαναπαντρευτεί , αλλά και να κατοικήσει σε όποιο πατρικό του σπίτι επιθυμεί , αφού πρώτα εξασφαλιστεί οικονομικώς.
Κατά κοινή ομολογία των αριστοτελιστών,μέσα από το κείμενο αυτό , προβάλλει «η ζωηρή φροντίδα του για τους συγγενείς και υπηρέτες του . Ένα δείγμα νηφάλιας και γνήσιας φιλανθρωπίας». Τη στάση αυτή διαφωτίζει και μια αποστροφή σε μια από τις τελευταίες επιστολές του προς τον φίλο του Αντίπατρο: «Οσο πιο πολύ είμαι μόνος μου με τον εαυτό μου , τόσο πιο πολύ μου αρέσει να κουβεντάζω με τους άλλους».
Στη διαθήκη του δεν διατυπώνει επιθυμία για τον τόπο της ταφής του. Σημειώνει , όμως, ότι όπου ταφεί ο ίδιος να τοποθετηθούν και τα λείψανα της πρώτης γυναίκας του, όπως η ίδια ήθελε.
Πρόκειται για Πυθιάδα , ανιψιά ή θετή κόρη, του Ερμεία , ηγεμόνα του μικρασιατικού Αταρνέα και προστάτη του νεαρού Αριστοτέλη. Μια αριστοτελική ωδή (παιάνας) προς τιμή του δολοφονημένου από τους Πέρσες Ερμεία ήταν η αφορμή για την κατηγορία της «αθεΐας» το 323 πΧ στην Αθήνα .
Σύμφωνα μ΄ ορισμένες πληροφορίες η γυναίκα του Αριστοτέλη ίσως υπήρξε και βοηθός του στη συλλογή στοιχείων. Με την ιδιότητα της βοτανολόγου συμπεριλαμβάνεται σε λεξικά για τις γυναίκες -επιστήμονες της αρχαιότητας. Ο θάνατός της τοποθετείται πριν από το 326 πΧ.
Το όνομά της, μάλιστα, συγκαταλέγεται και σε κατάλογο γυναικών επιστημόνων της αρχαιότητας.
Πρόκειται για την Πυθιάδα, ανιψιά ή θετή κόρη του Ερμεία, ηγεμόνα του μικρασιατικού Αταρνέα και προστάτη του Αριστοτέλη (είχε ορφανέψει μικρός). Μια αριστοτελική ωδή προς τιμή του δολοφονημένου από τους Πέρσες Ερμεία ήταν η αφορμή για την κατηγορία της «αθεΐας» το 323 π.Χ. στην Αθήνα.
Από το γάμο με την Πυθιάδα απέκτησε κόρη, που πήρε τ΄ όνομα της μητέρας της.
Μετά το θάνατο της γυναίκας του ο Αριστοτέλης είχε δεύτερη σύζυγο τη σταγειρίτισα Ερπυλλίδα . Έχει χυθεί αρκετό μελάνι αν ήταν νομίμως γυναίκα του ή παλλακίδα (το πιθανότερο). Σημασία εδώ έχει η αγάπη και η φροντίδα , που εκδηλώνεται γι΄ αυτή στη διαθήκη.
Μαζί της ο Αριστοτέλης απέκτησε τον Νικόμαχο (σ΄ αυτόν αφιερώνονται και απευθύνονται τα «Ηθικά Νικομάχεια») . Ο γιος ήταν ανήλικος , όταν πέθανε ο πατέρας του (μεγάλωσε με τη φροντίδα των επιτρόπων της διαθήκης, αλλά σκοτώθηκε νέος σε κάποια μάχη) .
Το κείμενο της διαθήκης
» Εύχομαι να είστε καλά. Αν συμβεί κάτι , ο Αριστοτέλης ορίζει τα ακόλουθα. Για όλα και για πάντα επίτροπος να είναι ο Αντίπατρος. Μέχρι να αναλάβει ο Νικάνωρ , να έχουν τη φροντίδα ο Αριστομένης , ο Τίμαρχος , ο Ίππαρχος , ο Διοτέλης και ο Θεόφραστος , αν θέλει και μπορεί , των παιδιών , της Ερπυλλίδας και της περιουσίας μου. Όταν φτάσει η κοπέλα σε ηλικία γάμου , να την παντρευτεί ο Νικάνωρ. Αν της συμβεί κάτι – πράγμα που απεύχομαι- πριν τον γάμο ή αφού παντρευτεί και δεν έχει αποκτήσει παιδιά , τότε να αναλάβει ο Νικάνωρ… τη φροντίδα και της κοπέλας και του αγοριού , σαν να είναι πατέρας και αδελφός τους. Αν συμβεί κάτι στον Νικάνορα – κάτι που επίσης απεύχομαι – πριν παντρευτεί την κοπέλα ή μετά τον γάμο και πριν αποκτήσουν παιδιά , να ισχύσει ό,τι αυτόα αποφασίσει θα εχει αποφασίσει . Αν θελήσει ο Θεόφραστος να ζήσει μαζί με την κοπέλα . Διαφορετικά να αποφασίσουν από κοινού οι επίτροποι με τον Αντίπατρο και για την κοπέλα και το αγόρι , και να τακτοποιήσουν τις υποθέσεις τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Οι επίτροποι να φροντίσουν και τον Νικάνορα , αναλογιζόμενοι εμένα, και την Ερπυλλίδα που για μένα σήμαινε πολλά. Γι΄ αυτό να την φροντίσουν και όσο αφορά τα λποιπά θέματα και, όταν θελήσει να παντρευτεί να φροντίσουν να πάρει άντρα αντάξιο του ονόματός μας. Να της δώσουν επίσης και ασήμι αξίας ενός ταλάντου από την περιουσία μου και τρεις υπηρέτριες , αν θέλει, την μικρή που έχει τώρα και τον μικρό τον Πύρρο. Αν θέλει να κατοικήσει στη Χαλκίδα , να της παραχωρήσουν τον ξενώνα κοντά στον κήπο, αν θέλει στα Στάγειρα , το πατρικό σπίτι. Ό,τι από τα δύο επιλέξει …να το εξοπλίσουν έτσι ,που και σε κείνους να φαίνεται καλό και την Ερπυλλίδα να ικανοποιεί.
Επίσης ο Νικάνωρ να φροντίσει και τον Μύρμηκα , έτσι που να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μου με τα υπάρχοντα που πήραμε απ΄ αυτόν (ο Αριστοτέλης μάλλον ήταν «κηδεμόνας» του) .
Η Αμβρακίδα (δούλη) να ελευθερωθεί και, όταν παντρευτεί , να της δοθούν πεντακόσιες δραχμές και η μικρή που έχει.
Να δοθούν και στον Θαλή , μαζί με τη μικρή που έχει και που την αγοράσαμε, χίλιες δραχμές και μια υπηρέτρια.
Ο Σίμων , εκτός από τα χρήματα που του δόθηκαν πριν για άλλον υπηρέτη ή να αγοράσει υπηρέτη ή να πάρει χρήματα (Θαλής και Σίμων φαίνεται ότι ήταν ήδη απελεύθεροι δούλοι).
Ο Τύχων να ελευθερωθεί , όταν παντρευτεί η κόρη μου, καθώς επίσης ο Φίλων και ο Ολύμπιος και το παιδί του.
Κανείς από τους μικρούς που μα εξυπηρετούσαν να μην πουληθεί, αλλά να συνεχίσουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους . Όταν ενηλικιωθούν να αφεθούν ελεύθεροι , αν το αξίζουν.
Επίσης να ληφθεί μέριμνα για τα αγάλματα που κατασκευάζει ο Γρυλλίων , ώστε μόλις τελειώσουν να τοποθετηθούν, μιλάω για του Νικάνορα και του Πρόξενου , που σκεφτόμουν να κατασκευάσω , και της μητέρας του Νικάνορα. Να τοποθετηθεί αυτό που φτιάχτηκε για τον Αρίμνηστο , για να χρησιμεύσει ως μνημείο του, γιατί πέθανε χωρίς να αποκτήσει παιδιά.
Το άγαλμα της μητέρας μου να αφιερωθεί στη Δήμητρα στη Νεμέα ή όπου θεωρηθεί καλύτερο.
Εκεί που θα με θάψουν να βάλουν και τα οστά της Πυθιάδας , όπως εκείνη επιθυμούσε. Για τη σωτηρία του Νικάνορα , που ήταν ευχή δική μου γι΄ αυτόν , να αφιερωθούν λίθινα αγάλματα ύψους τεσσάρων πήχεων στους σωτήρες Δία και Αθηνά στα Στάγειρα»
( Η μετάφραση , όπως παρατίθεται, στ΄ τα άπαντα του Διογένη Λαέρτιου των εκδόσεων ¨Κάκτος¨)
Τα σενάρια για τους κληρονόμους
Οι μελετητές της διαθήκης διχάζονται ως προς το πρόσωπο, που ήταν ο νόμιμος κληρονόμος του Αριστοτέλη. Τρεις είναι οι πιθανότητες:
-Η κόρη του Πυθιάς ως «επίκληρος» (μοναχοκόρη κληρονόμος της πατρικής περιουσίας, που έπρεπε να παντρευτεί συγγενή από την πλευρά του πατέρα , ο οποίος και αναδεικνυόταν σε κληρονόμο).
– Ο Νικάνωρ , ο οποίος ήταν μάλλον «εισποίητος» (υιοθετημένος ) από τον Αριστοτέλη .
– Ο Νικόμαχος, με την προϋπόθεση ότι η Ερπυλλίδα ήταν νόμιμη σύζυγος ή ότι είχε υιοθετηθεί κι αυτός από τον Αριστοτέλη
Η διαθήκη, πάντως, όπως παραδίδεται , προϋποθέτει ένα δεδομένο γενικό κληρονόμο , αφού μ΄ αυτή ο Αριστοτέλης ορίζει ειδικά κληροδοτήματα και δεν γίνεται εκεί αναφορά στο σύνολο της περιουσίας του. Διότι προφανώς και σπίτι είχε στην Αθήνα (πέραν των οικογενειακών στα Στάγειρα και τη Χαλκίδα ) και άλλη ακίνητη ή κινητή περιουσία .
Τα πρόσωπα της διαθήκης
Επίτροπος «πάντων και δια παντός» ορίζεται ο Αντίπατρος. Πρόκειται για το στρατηγό – αντιβασιλιά της Μακεδονίας ( ως το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου) και επιμελητή – αυτοκράτορα της μακεδονικής επικράτειας κατά την πρώτη φάση του πολέμου των διαδόχων.
Την ίδια περίοδο ο Αντίπατρος είναι προστάτης της μακεδονικής βασιλικής οικογένειας . Επομένως και επίτροπος της γυναίκας του Αλεξάνδρου Ρωξάνης και του ανήλικου γιου της Αλέξανδρου Δ. Έχει καθυποτάξει την Αθήνα ,συντρίψει την αντιμακεδονική παράταξη και εγκαταστήσει μακεδονική φρουρά στην πόλη .
Είναι επιστήθιος φίλος του Αριστοτέλης από τα χρόνια της παραμονής στη Μακεδονία . Η Χαλκίδα , όπως και οι περισσότερες ελληνικές πόλεις , αυτή την περίοδο βρίσκεται υπό μακεδονική επικυριαρχία.
Ο Αντίπατρος αποτελεί την ασφαλέστερη εγγύηση για την εκτέλεση της διαθήκης του Αριστοτέλη. Έχει την εξουσία και τις δυνατότητες να επιλύσει τυχόν ζητήματα, που θα ανέκυπταν από διαφορετικούς νόμους περί κληρονομικού δικαίου, που θα ίσχυαν μεταξύ Αθήνας, Σταγείρων και Χαλκίδας.
Ο Αντίπατρος πέθανε το 319-318 και δεν υπάρχουν πληροφορίες , αν συμμετείχε στην εκτέλεση της διαθήκης.
Για τους τρεις από τους πέντε επιμελητές της διαθήκης (Αριστομένης, Τίμαρχος και Διοτέλης) δεν υπάρχουν στοιχεία. Μάλλον ήταν συνοδοιπόροι του στο Λύκειο. Ο Ίππαρχος αναφέρεται στη διαθήκη του Θεόφραστου , ως φίλος, συσχολιαστής και συμφιλοσοφών . Ίσως ήταν ο διαχειριστής της Περιπατητικής Σχολής . Ο Θεόφραστος τον όρισε εκτελεστή και της δικής του διαθήκης.
Ο Θεόφραστος (371 – 287/85) είναι ο γνωστός διάδοχος και συνεχιστής του Αριστοτέλης στην Περιπατητική Σχολή. Ορίζεται υπό αίρεση επιμελητής της αριστοτέλειας διαθήκης (» εάν βούληται …) Το εντυπωσιακό είναι ότι αν επιθυμεί μπορεί ν΄ αντικαταστήσει τον Νικάνορα. Να πάρει δηλαδή αυτός ως σύζυγο την κόρη του Αριστοτέλη, αν ο Νικάνωρ πεθάνει πριν από το γάμο. Δεν αποτελεί έκπληξη για τα δεδομένα της εποχής η ηλικία του (είναι περίπου 50 χρόνων και η μέλλουσα νύφη Πυθιάς ανήλικη ακόμη) .
Ο Νικάνωρ , είναι ο «πρωταγωνιστής» στη διαθήκη. Γιος του Προξένου , φίλου της οικογένειας και προστάτης του Αριστοτέλη από τα χρόνια της παραμονής του στη Μικρά Ασία και της φοίτησής του στην Ακαδημία του Πλάτωνα.
Φαίνεται ότι από πολύ νωρίς και ενώ ακόμη η Πυθιάς ήταν μικρή ο Αριστοτέλης «εμνήστευσεν αυτήν προς τον Νικάνορα». Ισως τον τελευταίο να είχε υιοθετήσει ο φιλόσοφος μετά το θάνατο του Πρόξενου.
Διατυπώνεται η άποψη ότι κατά την εποχή θανάτου του Αριστοτέλη και νωρίτερα είτε απουσίαζε όντας στην αυλή του Μ. Αλεξάνδρου ή κάπου αλλού , είτε ότι ασθενούσε ( ο Αριστοτέλης φροντίζει για τα σχετικά «τάματα» υπέρ της σωτηρίας του). Ίσως, όμως ,να ήταν απλώς ανήλικος γι΄ αυτό ορίζονται και επιμελητές μέχρι ν΄ αναλάβει την περιουσία.
Ο Νικάνωρ έγινε πράγματι σύζυγος της Πυθιάδας. Πέθανε σχετικά νέος και η Πυθιάς παντρεύτηκε άλλες δυο φορές ( ένα Σπαρτιάτη κι ένα Αθηναίο γιατρό). Απέκτησε τρεις γιούς , που μαθήτευαν στο Λύκειο . Ανάμεσά τους και τον Αριστοτέλη. Για τον τελευταίο ο Θεόφραστος παραγγέλλει στη δική του διαθήκη να τον φροντίζουν οι φίλοι του ώστε «να προαχθεί στη φιλοσοφία». Πράγμα που δείχνει ότι πολλά χρόνια μετά εξακολουθούσε να φροντίζει για τους απογόνους του Αριστοτέλη.
0 comments
Δημοσίευση σχολίου