Εμπορευματοποίηση του πολέμου: Στρατιώτες με σύμβαση έργου

Ο πόλεμος αποτελεί μία επέκταση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και επομένως, η εξέλιξη της κοινωνίας επηρεάζει ανάλογα τον τρόπο με τον οποίο εκτελείται η πολεμική δραστηριότητα.

Η σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης, των τεχνολογικών και οικονομικών αλλαγών, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής διεθνών σχέσεων Robert Gilpin, «φαίνεται να έχουν μεταλλάξει την ίδια τη φύση των διεθνών σχέσεων», και κατ’ επέκταση του διεθνούς συστήματος, μετατρέποντας την στην εποχή μιας γενικής εμπορευματοποίησης. Της Εύας Αναστασιάδου

Η έντονη παρουσία μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών παροχής υπηρεσιών ασφάλειας σε περιοχές με έντονη στρατιωτική κινητικότητα και σε εμπόλεμες ζώνες τις τελευταίες δεκαετίες, μαρτυρά τη συνεχή αυτή εξέλιξη της διεθνούς κοινωνίας και του πολέμου. Ο τρόπος με τον οποίο διεξάχθηκαν οι πρόσφατες συρράξεις στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν αποτελούν απτά παραδείγματα της ταχέως αυξανόμενης δυναμικής μιας πραγματικότητας με μεγάλη επιρροή, που κάθε άλλο παρά καινούρια δεν είναι.

Η ευρεία χρήση ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών (ΙΣΕ) που πολεμούν με όφελος το χρηματικό κέρδος από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ) και το Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ) – τους βασικούς δρώντες των συρράξεων αυτών-, προκάλεσαν έντονη κριτική στην παγκόσμια κοινή γνώμη (χαρακτηριστικά μόνο στο Αφγανιστάν, δραστηριοποιήθηκαν περίπου 150.000 υπάλληλοι Αμερικανικών στρατιωτικών εταιρειών).

Επιπλέον, η γενικευμένη προσπάθεια προώθησης της ασφάλειας στη θάλασσα, μέσω της χρήσης αμειβόμενων ένοπλων φρουρών πάνω σε εμπορικά πλοία, αποτελεί ακράδαντη απόδειξη της γιγάντωσης αυτής της στρατιωτικής βιομηχανίας στην παγκόσμια αλλά και ελληνική πραγματικότητα.

Η αμφιλεγόμενη νομική φύση των εταιρειών αυτών καθώς και το πλήθος παράνομων δραστηριοτήτων τους που έχει δοθεί στη δημοσιότητα, έχουν προκαλέσει σειρά συζητήσεων και ανησυχιών σχετικά με την νομιμότητα και αποτελεσματικότητά τους. Η ραγδαία εξέλιξή τους και η σημαντική τους παρουσία σε εμπόλεμες ζώνες ενδέχεται ακόμα και να θέσει σε κίνδυνο το ρόλο και τη σημασία του παραδοσιακού εθνικού στρατού του οποίου η ιδεολογία και η νοοτροπία διαφέρει από την υλιστική προσέγγιση των στρατιωτών της βιομηχανίας.

Ιστορική εξέλιξη
Οι ΙΣΕ αν και έχουν γιγαντωθεί τα τελευταία χρόνια, δεν αποτελούν νέο φαινόμενο. Η παρουσία στρατιωτών που πολεμούν για το κέρδος, όπως αναλύει ο πολιτικός επιστήμονας Peter Warren Singer στο βιβλίο του «Corporate warriors: the rise of the privatized military industry» είναι όσο παλιά όσο και ο ίδιος ο πόλεμος.

Αποτελούν ουσιαστικά μια μετεξέλιξη των μισθοφορικών στρατών, των οποίων η ύπαρξη μαρτυρείται από την αρχαιότητα όπου τόσο στην αρχαία Αίγυπτο, όσο και στα χρόνια των αρχαίων Ελληνικών πόλεων- κρατών, μισθοφόροι στρατολογούνταν προκειμένου να υπερασπιστούν τα συμφέροντα του εκάστοτε εργοδότη τους.

Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, λόγω περιορισμών στη δυνατότητα ανάπτυξης του στρατού, πραγματοποιούνταν συμφωνίες με εξωτερικές ομάδες ατόμων που προσέφεραν τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες με αντάλλαγμα υλικών ή ηθικών αμοιβών, πολιτική που συνεχίστηκε και στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Με τη μορφή εδαφικής αμοιβής, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες ανέπτυξαν στρατιωτικές μονάδες οι οποίες προσέφεραν την προστασία τους με αντάλλαγμα τα θέματα, κομμάτια γης δηλαδή που περνούσαν στην κυριαρχία τους. Αργότερα, ο θεσμός αυτός μεταλλάχθηκε στα ‘τάγματα’ εμπεριέχοντας και τη στρατολόγηση ξένων ατόμων, διαφορετικής θρησκείας και καταγωγής.

Μεταγενέστερα, στα χρόνια του Μεσαίωνα, η απουσία κεντρικής κυβέρνησης και η ανεπάρκεια των φεουδαρχικών συστημάτων, ανάγκασαν τους κυβερνήτες να βασίζονται στους επί πληρωμή στρατιώτες. Ήταν περίπου προς τα τέλη του 13ου αιώνα όταν παρατηρήθηκε η δημιουργία της πρώτης στρατιωτικής εταιρείας.

Όταν ένας πόλεμος έφτανε στο τέλος του, οι στρατιώτες αναζητούσαν νέο πεδίο δράσης. Με τη δημιουργία εταιρειών η διαδικασία εύρεσης εργασίας γινόταν ευκολότερη μιας και ταξίδευαν ομαδικά προκειμένου να βρουν μια στρατιωτική επιχείρηση να πάρουν μέρος.

Με την υπογραφή της συνθήκης της Βεστφαλίας η παγκόσμια τάξη άλλαξε μορφή λόγω της κατοχύρωσης της κρατικής κυριαρχίας και της εμφάνισης των εθνικών στρατών, οι οποίοι έθεσαν τη βάση ενός εθνοκεντρικού συστήματος το οποίο επιβεβαιώνεται και αργότερα μέσω της εθνικοποίησης του ίδιου του πολέμου κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων (1792-1815).

Παρόλα αυτά, η ιδιωτικοποιημένη στρατιωτική βιομηχανία παρέμεινε ενεργή, έχοντας ένα κυρίαρχο ρόλο κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων προστατεύοντας τους δρόμους του εμπορίου και αναλαμβάνοντας στρατιωτικούς ρόλους, εκτός κυβέρνησης.

ΙΣΕ όπως τις ξέρουμε σήμερα
Οι ρίζες της μοντέρνας στρατιωτικής βιομηχανίας, η εμφάνιση του όρου Ιδιωτική Στρατιωτική Βιομηχανία (ΙΣΒ) ή Εταιρεία (ΙΣΕ) και η γιγάντωσή της εντοπίζονται μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Με τη θέσπιση νόμων και συμβάσεων, υπήρξε μια προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας για περιορισμό των διεθνών συγκρούσεων, και κατ' επέκταση απαγορεύτηκε με τη Συνθήκη της Γενεύης (1949) η διατήρηση και χρήση μισθοφορικών στρατών.

Από εκείνη την περίοδο και μετά παρατηρείται μία προσπάθεια μετάλλαξης των μισθοφορικών στρατών σε εταιρείες παροχής υπηρεσιών. To 1967, όταν ο απόστρατος της Special Air Service (Ειδική Αεροπορική Υπηρεσία του βρετανικού στρατού) David Sterling ίδρυσε την πρώτη σύγχρονη ιδιωτική στρατιωτική υπηρεσία Watchguard International, ξεκίνησε μία νέα εποχή όπου οι ιδιωτικοί στρατοί ήθελαν να αποτινάξουν από πάνω τους την εικόνα των μισθοφορικών ομάδων.

Η εμπλοκή των μισθοφορικών στρατών σε παράνομες δράσεις, όπως στην προστασία δικτατορικών καθεστώτων και πραξικοπηματιών σε περιοχές όπως το Κονγκό, τη Ροδεσία, την Αγκόλα και τη Νιγηρία, καθώς και η υποστήριξή που παρείχαν σε αποικιοκρατικές δυνάμεις, καλλιέργησαν μία αρνητική εικόνα και προκάλεσαν την αντίδραση της διεθνούς κοινής γνώμης.

Οι ΙΣΕ όπως έχουν γίνει γνωστές σήμερα, αποτελούν εταιρείες, εμπορικές οντότητες δηλαδή, οι οποίες έχουν ως σκοπό το κέρδος, παρέχοντας ένα ολοκληρωμένο σύνολο στρατιωτικών υπηρεσιών σε ενδιαφερόμενες κυβερνήσεις, οργανώσεις ή ακόμα και σε μεμονωμένα πρόσωπα. Πρόκειται για εταιρείες που ιδρύθηκαν κατά κύριο λόγο από απόστρατους αξιωματικούς ή πρώην μέλη μυστικών υπηρεσιών, αλλά και συνήθως επανδρώνονται από ανθρώπους με στρατιωτική εκπαίδευση στο ιστορικό τους.

Έχοντας αυστηρή δομή, οργάνωση και κατανομή αρμοδιοτήτων έρχονται να διαφοροποιηθούν από τους μισθοφόρους, καθώς και από το νομικό πλαίσιο στο οποίο υπόκεινται, προωθώντας τον επαγγελματισμό τους και την αυστηρή τήρηση των συμβολαίων τους.

Ο αρχικός ρόλος των ιδιωτικών στρατιωτών περιοριζόταν σε βοηθητικές, εργασίες όπως η διοικητική και υλικοτεχνική υποστήριξη, συμβουλευτικές υπηρεσίες, υπηρεσίες συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών κ.α. Παρόλα αυτά, η αξιοσημείωτη ανάπτυξή τους συνοδεύτηκε από τη σταδιακή επέκταση του ρόλου τους, από παροχή ασφάλειας σε εγκαταστάσεις, εκπαίδευση τοπικών δυνάμεων, μέχρι ένοπλη υποστήριξη σε ναυτικές επιχειρήσεις και στο πεδίο της μάχης.

Τα τελευταία χρόνια, η εξάπλωση της πειρατείας και η ανάγκη εξασφάλισης ασφαλούς ναυσιπλοΐας οδήγησε στην ανάπτυξη του κλάδου ακόμα και στην Ελλάδα. Πλήθος ιδιωτικών εταιρειών, που προσδιορίζονται ως εταιρείες παροχής υπηρεσιών ασφαλείας, συνάπτουν συμβόλαια με ναυτιλιακές εταιρείες με σκοπό την παροχή φρουρών στα πλοία προκειμένου να προστατέψουν το πλήρωμα και το εμπόρευμα.

Προβληματισμοί σχετικά με τη δράση τους
Ωστόσο, τα περιστατικά παράνομης δραστηριότητας που βγήκαν στη δημοσιότητα, (για παράδειγμα, το 1998 η Sandline Ιnternational, η οποία είχε συνδράμει στην αντιμετώπιση των συγκρούσεων στη Σιέρα Λεόνε, προχώρησε σε εμπόριο όπλων παραβιάζοντας το εμπάργκο του ΟΗΕ αλλά και το 2003 στο Ιράκ, οι φύλακες των φυλακών Abu Ghraib, που εργάζονταν για δύο μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες, βασάνισαν και κακοποίησαν ιρακινούς αιχμαλώτους), αποτελούν τρανταχτά παραδείγματα των προβλημάτων που μπορεί να δημιουργήσει η ενεργή αυτή παρουσία τους σε εμπόλεμες καταστάσεις και εγείρει σειρά ερωτημάτων και προβληματισμών σχετικά με τη δράση τους.

Εφόσον πρόκειται για ιδιωτικές εταιρείες, η αποτελεσματική παρακολούθηση των ενεργειών τους και ο έλεγχος της δράσης τους είναι μάλλον προβληματικός λόγω της έλλειψης διαφάνειας στον τρόπο που λειτουργούν, της πολύπλοκης φύσης τους και στα κενά που υπάρχουν στη νομοθεσία.Οι εθνικές νομοθεσίες, με διαφορετικό τρόπο η κάθε μία, παρέχουν ένα πλαίσιο νομολογιών που καθορίζει τον τρόπο αδειοδότησης των εταιρειών αυτών. Ωστόσο, δεν είναι ικανοποιητικό ώστε να παρέχει και ελεγκτικούς μηχανισμούς που θα ελέγχουν τη συμπεριφορά του προσωπικού και της διαδικασίας ίδρυσης μιας εταιρείας αλλά και πρόσληψης προσωπικού.

Η ιδιότητα των μελών των ΙΣΕ δεν είναι εύκολο να εξακριβωθεί μιας και η φύση τους δεν συνάδει με τον ορισμό του στρατιώτη όπως περιγράφεται στη Συνθήκη της Γενεύης, ούτε όμως είναι πολίτες, καθώς φέρουν όπλο και παίρνουν μέρος σε εχθροπραξίες. Τα μέλη τους επομένως, δεν υπόκεινται στον στρατιωτικό ποινικό κώδικα μιας και δεν ανήκουν στις εθνικές ένοπλες δυνάμεις. Δραστηριοποιούνται σε μια γκρίζα ζώνη μεταξύ ιδιώτη και στρατιώτη.

Έτσι σε περίπτωση αιχμαλωσίας, εναπόκεινται αποκλειστικά στη διάθεση των αντιπάλων προκειμένου να καθοριστεί η ακριβής τους ιδιότητα, αν θα τον αντιμετωπίσουν δηλαδή ως εγκληματία ή θα ακολουθήσουν τη διεθνή νομοθεσία που καλύπτει τους νόμιμους μαχητές. Επιπλέον, εφόσον η ιδιότητά τους δεν είναι ξεκάθαρη, αυτόματα δεν είναι εφικτό να καθοριστεί ποια είναι η αρμόδια αρχή και με ποια διαδικασία θα ερευνήσει, θα δικάσει και θα τιμωρήσει τυχόν αδικήματα που διαπράττουν οι υπάλληλοι των στρατιωτικών βιομηχανιών. Σε αντίθεση με τους στρατιώτες, οι ιδιώτες υπόκεινται στον ποινικό κώδικα της χώρας στην οποία δραστηριοποιούνται.

Τις περισσότερες όμως φορές, οι ΙΣΕ δραστηριοποιούνται σε κράτη που βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου ή αποδιοργάνωσης και πιθανώς σε κατάσταση ανομίας. Επομένως, σε περίπτωση διάπραξης αδικήματος, η ποινικοποίηση και εκδίκαση των πράξεων αυτών είναι μάλλον αδύνατη. Τέλος, εκτός από νομικά ζητήματα, η ύπαρξη και δράση των ΙΣΕ εγείρει και ερωτήματα σχετικά με το ρόλο του κράτους και τα όρια δράσης αυτής της βιομηχανίας. Υπάρχει τρόπος εξασφάλισης των εθνικών συμφερόντων; Στην περίπτωση δηλαδή που μια παραστρατιωτική ή τρομοκρατική οργάνωση αποφασίσει να προσλάβει υπαλλήλους από μια ΙΣΕ, υπάρχουν ιδεολογικές ασφαλιστικές δικλείδες που θα αποτρέψουν κάτι τέτοιο;

Μπορούν να αποτελέσουν μια αποτελεσματική εναλλακτική των παραδοσιακών στρατών; Μπορούν να αποτελέσουν απειλή στο παραδοσιακό κρατικό μονοπώλιο της άσκησης βίας; Υπάρχει λοιπόν περίπτωση να διανύουμε μια περίοδο εξέλιξης, προσαρμογής της έννοιας του έθνους-κράτους και του πολέμου, που τείνει να επιστρέψει το στρατιωτικό γίγνεσθαι στην νοοτροπία ενός νέου Μεσαίωνα, όπου η έννοια της σημαίας και του έθνους αλλάζουν μορφή και σημασία;

Το κενό που υπάρχει στη διεθνή νομοθεσία δημιουργεί ένα καθεστώς ανασφάλειας, μιας και η χρήση αυτών των εταιρειών αναμένεται να γενικευτεί. Τα κράτη και οι διεθνείς φορείς θα πρέπει να επανεξετάσουν το ρόλο και τη δράση αυτής της βιομηχανίας προκειμένου να δημιουργήσουν ικανοποιητικά νομικά πλαίσια που θα καλύπτουν κάθε πτυχή τους.