Η ψυχή δε γνωρίζει ούτε τη γέννηση ούτε τον θάνατο. Πάντα ζωντανή, δεν παύει ποτέ να υπάρχει. Αγέννητη, αθάνατη, προϋπάρχουσα, αιώνια, δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος. Δεν πεθαίνει όταν το σώμα νεκρώνεται.
Μπάγκαβαντ-γκίτα (2.20)
Μήπως η ζωή αρχίζει με τη γέννηση και τελειώνει
με το θάνατο; Μήπως έχουμε ζήσει και πριν; Τέτοιες ερωτήσεις συνήθως
συσχετίζονται με τις θρησκείες της Ανατολής, όπου διδάσκεται ότι η
ζωή του ανθρώπου δε διαρκεί μόνο από τη κούνια μέχρι τον τάφο αλλά
συνεχίζεται επί εκατομμύρια αιώνες, κι όπου η ιδέα της επαναγέννησης
είναι γενικά αποδεκτή.
Ο Arthur Schopenhauer (Αρθούρος Σοπενχάουερ), ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος του δέκατου ένατου αιώνα, κάποτε παρατήρησε: «Εάν ένας Ασιάτης με ρωτούσε για τον ορισμό της Ευρώπης, θα αναγκαζόμουν να του απαντήσω πως είναι το μέρος του κόσμου που διακατέχεται από την απίστευτη πλάνη πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από το τίποτα, και πως η παρούσα γέννησή του είναι η πρώτη είσοδός του στη ζωή».
Πράγματι, η κυρίαρχη ιδεολογία της υλιστικής επιστήμης στη Δύση έχει καταστείλει για πολλούς αιώνες κάθε σοβαρό ενδιαφέρον πάνω στη προύπαρξη της συνείδησης και τη διατήρησή της πέρα από τον παρόν σώμα Εντούτοις όμως, σε όλη την ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας υπήρξαν στοχαστές που κατανόησαν και επιβεβαίωσαν την αθανασία της συνείδησης και τη μετανάστευση της ψυχής. Και μια πλειάδα φιλοσόφων, συγγραφέων, καλλιτεχνών, επιστημόνων και πολιτικών, εξέτασαν αυτή την ιδέα με εξαιρετική προσοχή.
Αρχαία Ελλάδα
Από τους αρχαίους Έλληνες, ο Σωκράτης, ο Πυθαγόρας
και ο Πλάτωνας μπορούν να απαριθμηθούν μεταξύ αυτών που έθεσαν τη
μετεμψύχωση ως ένα αναπόσπαστο τμήμα των διδασκαλιών τους. Στο τέλος
της ζωής του ο Σωκράτης είπε: «Είμαι πεπεισμένος πως υπάρχει αληθινά
αυτό που λέμε ζεις ξανά και πως οι ζωντανοί προέρχονται από
τους νεκρούς.»(2) Ο Πυθαγόρας ισχυριζόταν πως μπορούσε
να θυμηθεί τις προηγούμενες ζωές του και ο Πλάτωνας παρουσίασε λεπτομερείς
περιγραφές μετεμψύχωσης στα κυριότερα έργα του. Με λίγα λόγια, υποστήριξε
πως η αγνή ψυχή πέφτει από το επίπεδο της απόλυτης πραγματικότητας
λόγω υλικών επιθυμιών και στη συνέχεια παίρνει ένα φυσικό σώμα. Οι
πεσμένες ψυχές γεννιούνται καταρχήν με ανθρώπινη μορφή, με ανώτερη
ανάμεσά τους τη μορφή του φιλόσοφου, που αγωνίζεται για μια ανώτερη
γνώση. Εάν η γνώση του τελειοποιηθεί, τότε ο φιλόσοφος μπορεί να επιστρέψει
στην αιώνια ύπαρξη.
Αν όμως, παγιδευτεί απελπιστικά στις υλικές επιθυμίες, υποβιβάζεται στις ζωώδεις μορφές ζωής. Ο Πλάτωνας(3) πίστευε πως οι λαίμαργοι και οι αλκοολικοί μπορούν να γεννηθούν γαϊδούρια, οι βίαιοι και οι άδικοι σαν λύκοι και γεράκια και όσοι παρασύρονται τυφλά από τα κοινωνικά γεγονότα σαν μέλισσες και μυρμήγκια. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, η ψυχή αποκτά ξανά τη δυνατότητα να επανέλθει σε ανθρώπινη μορφή με ανανεωμένη την ευκαιρία να απελευθερωθεί. Μερικοί λόγιοι πιστεύουν πως ο Πλάτωνας και άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι αποκόμισαν τη γνώση τους για τη μετεμψύχωση από θρησκευτικά μυστήρια, όπως τα Ορφικά, ή από την Ινδία.
Ιουδαϊσμός – Χριστιανισμός – Ισλάμ
Νύξεις για τη μετεμψύχωση είναι εξίσου συνήθεις
στην ιστορία του Ιουδαϊσμού και του πρώιμου Χριστιανισμού. Πληροφορίες
για τις παρελθούσες και μελλοντικές ζωές βρίσκουμε στα κείμενα της
Καμπάλα που σύμφωνα με πολλούς Εβραίους λόγιους, αντιπροσωπεύουν τη
κρυφή σοφία πίσω από τις Γραφές.
Σε ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της Καμπάλα, στο Ζοχάρ, αναφέρεται: «Οι ψυχές πρέπει να επανέλθουν στην απόλυτη ουσία απ’ όπου πήγασαν. Για να το κατορθώσουν όμως αυτό, πρέπει να καλλιεργήσουν όλες τις τελειότητες, των οποίων το σπέρμα είναι φυτεμένο μέσα τους, κι αν δεν εκπληρώσουν αυτόν τον όρο κατά τη διάρκεια μιας ζωής, πρέπει ν’ αρχίσουν μια δεύτερη, τρίτη κι ούτω καθ’ εξής, έως ότου πετύχουν την αρμόζουσα ποιότητα που θα τους επιτρέψει να ενωθούν ξανά με τον Θεό.»(4) Σύμφωνα με την Παγκόσμια Εβραϊκή Εγκυκλοπαίδεια, οι Χασσιδιστές Εβραίοι έχουν παρόμοιες αντιλήψεις.
Τον τρίτο αιώνα μ.Χ. ο Ωριγένης, ένας από τους πατέρες της πρώτης Χριστιανικής Εκκλησίας κι από τους πιο ολοκληρωμένους βιβλικούς λόγιούς της, έγραψε: «Από κάποια ροπή προς το κακό, ορισμένες ψυχές εισέρχονται αρχικά σε ανθρώπινα σώματα. Μετά την καθιερωμένη διάρκεια της ζωής τους με ανθρώπινη μορφή και υπό την επιρροή άλογων παθών, μεταβάλλονται σε ζώα, από τα οποία υποβιβάζονται στο επίπεδο των φυτών. Από αυτή την κατάσταση εξυψώνονται και τελικά περνώντας πάλι από τα ίδια στάδια, αποκαθίστανται στην παραδεισιακή τους αρχική θέση.»
Υπάρχουν πολλά εδάφια της ίδιας της Αγίας Γραφής
που αποτελούν ένδειξη ότι ο Ιησούς και οι οπαδοί του είχαν υπόψη τους
την αρχή της μετεμψύχωσης. Κάποτε οι μαθητές του Ιησού τον ρώτησαν
σχετικά με την προφητεία της Παλαιάς Διαθήκης ότι ο Ηλίας θα ξαναεμφανιστεί
στη γη. Στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, διαβάζουμε: «Ο δε Ιησούς αποκριθείς
είπεν αυτοίς, Ηλίας μεν έρχεται πρώτον και αποκαταστήσει πάντα.
Λέγω υμίν ότι Ηλίας ήδη ήλθε και ουκ επέγνωσαν αυτόν, αλλ’ εποίησαν αυτώ όσα ηθέλησαν… Τότε συνήκαν οι μαθηταί ότι περί Ιωάννου του βαπτιστού είπεν αυτοίς.»(7) Με άλλα λόγια ο Ιησούς δήλωσε ότι ο Βαπτιστής που είχε αποκεφαλιστεί από τον Ηρώδη, ήταν μετεμψύχωση του προφήτη Ηλία.
Σε άλλη περίπτωση ο Ιησούς, όπως αναφέρουν οι Ευαγγελιστές Ματθαίος, Μάρκος και Λουκάς, ερώτησε τους μαθητές του: «Ποιος νομίζουν οι άνθρωποι ότι είμαι;» Και οι μαθητές του είπαν: «Άλλοι μεν νομίζουν ότι είσαι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, άλλοι ο Ηλίας κι άλλοι κάποιος από τους προφήτες.»
Στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο επίσης, ρωτούν πάλι τον Ιησού οι μαθητές του: «Ραββί, τις ήμαρτεν: ούτος ή οι γονείς αυτού, ώστε να γεννηθεί τυφλός;»(9) Ο άνθρωπος γεννήθηκε τυφλός και αν αυτό οφειλόταν σε κάποια δική του αμαρτία, θα έπρεπε να είχε αμαρτήσει σε μια προηγούμενη ζωή. Αυτή την εκδοχή ο Ιησούς δεν την αμφισβήτησε.
Το Κοράνι λέει: «Και ήσασταν νεκροί κι Αυτός σας
επανέφερε στη ζωή. Αυτός θα προκαλέσει τον θάνατό σας και θα σας επαναφέρει
στη ζωή και τελικά θα σας συγκεντρώσει κοντά Του.»
Μεταξύ των οπαδών του Ισλάμ, οι Σούφι ειδικότερα, πιστεύουν πως ο
θάνατος δεν είναι απώλεια, γιατί η αθάνατη ψυχή διέρχεται συνεχώς
μέσα από διάφορα σώματα. Ο Τζαλάλου αλ-Ντιν αλ-Ρούμι, ένας διάσημος
ποιητής Σούφι, γράφει:
Πέθανα σαν ορυκτό κι έγινα φυτό.
Πέθανα σα φυτό κι ανυψώθηκα σε ζώο
Πέθανα σα ζώο κι εμφανίστηκα σαν άνθρωπος.
Γιατί να φοβάμαι; Πότε μειώθηκα πεθαίνοντας;
Τα αιώνια Βεδικά κείμενα της Ινδίας επιβεβαιώνουν
πως η ψυχή, ανάλογα με την ταύτισή της με την υλική φύση, παίρνει
μια από τις 8.400.000 μορφές της, κι αφού ενσωματωθεί σ’ ένα ορισμένο
είδος ζωής, εξελίσσεται αυτόματα από τις κατώτερες στις ανώτερες μορφές,
αποκτώντας τελικά ένα ανθρώπινο σώμα.
Έτσι όλες οι μεγάλες Δυτικές θρησκείες, Ιουδαϊσμός,
Χριστιανισμός και Ισλάμ, έχουν καθορισμένα στοιχεία πάνω στη μετεμψύχωση
που διατρέχουν όλη τη δομή της διδασκαλίας τους, παρόλο που οι επίσημοι
κηδεμόνες του δόγματός τους, την αρνούνται ή την αγνοούν.
Ο Μεσαίωνας και η Αναγέννηση
Κάτω από συνθήκες που και σήμερα ακόμη παραμένουν σκοτεινές, ο Βυζαντινός
αυτοκράτορας Ιουστινιανός αφόρισε το 553 μ.Χ. τα διδάγματα περί προύπαρξης
της ψυχής από τη Χριστιανική Εκκλησία (αρχή που κληρονόμησαν τόσο
η Ορθόδοξη όσο και η Καθολική Εκκλησία που προήλθαν από το Σχίσμα
των Εκκλησιών). Κατά τη περίοδο εκείνη, πολλά εκκλησιαστικά συγγράμματα
καταστράφηκαν από το ιερατείο κι όπως πολλοί ερευνητές πιστεύουν,
οι αναφορές στη μετεμψύχωση αφαιρέθηκαν από τις Γραφές. Γιατί για
παράδειγμα πριν το 553 μ.Χ. βιβλία, όπως η αποκάλυψη του Ιακώβου,
το βιβλίο του Θωμά, το ευαγγέλιο του Θωμά, το ευαγγέλιο του Φιλίππου,
η μυστική βίβλος του Ιωάννη, οι λόγοι του Ιησού και τόσα άλλα ιερά
συγγράμματα γίνονταν δεκτά ως θεόπνευστα από τους χριστιανούς; Τι
συνέβη εκείνους τους χρόνους ώστε το ιερατείο, προεξάρχοντος του αυτοκράτορα
Ιουστινιανού, τα καταδίκασε και τα έβγαλε από τον κανόνα;
Μήπως στα βιβλία αυτά, αποκαλύπτεται ένας άλλος Ιησούς, όχι Θεός, όπως θέλανε να τον παρουσιάσουν οι αυτοκρατορικοί ιερείς, αλλά λάτρης του Θεού, μύστης και δάσκαλος σοφίας; Αναζήτησε αναγνώστη αυτές τις γραφές και δώσε εσύ την απάντηση. Αλλά θα ήταν ακόμα χρήσιμο να δούμε τι έγραφε ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος, σύγχρονος του Ιουστινιανού, γι’ αυτόν: «Φαίνεται πως η φύση είχε πάρει τη παλιανθρωπιά από όλους τους ανθρώπους και την έβαλε μέσα στη ψυχή εκείνου… γι’ αυτό σε μένα και σε πολλούς ανθρώπους της σειράς μου, ποτέ δεν έδωσαν (ο Ιουστινιανός κι η Θεοδώρα) την εντύπωση πως είναι άνθρωποι παρά καταστροφικοί δαίμονες.»
Ο ιστορικός αυτός τον χαρακτηρίζει ακόμα δολερό, απατεώνα, σκοτεινό, δολοπλόκο… του οποίου την υποκρισία δεν μπορεί να φτάσει κανείς. Αυτός λοιπόν είναι ο άνθρωπος που ανέτρεψε τη θεία διδασκαλία της μετεμψύχωσης στη δύση, της οποίας κατά τη γνώμη μας υποστηρικτής ήταν ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός.
Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης σημειώθηκε μια νέα, μικρή όμως, και σε στενούς κύκλους, άνθηση του κοινού ενδιαφέροντος για τη μετεμψύχωση. Σ’ αυτή την αναβίωση σπουδαίο ρόλο έπαιξε μια από τις πιο εξέχουσες φυσιογνωμίες εκείνου του καιρού, ο σημαντικότερος Ιταλός ποιητής και φιλόσοφος, ο Giordano Bruno (Τζιορντάνο Μπρούνο) ο οποίος καταδικάστηκε τελικά από την Ιερά Εξέταση να καεί επί πασσάλου λόγω των διδασκαλιών του περί μετεμψύχωσης. Στη τελική του απολογία ενάντια στις κατηγορίες που του απάγγειλαν, ο Μπρούνο διακήρυξε με γενναιότητα πως «η ψυχή δεν είναι το σώμα» και πως «μπορεί να είναι στο ένα σώμα ή στο άλλο και να μεταβαίνει από σώμα σε σώμα.»
Εξαιτίας αυτής της καταπίεσης από την επίσημη Εκκλησία, τα διδάγματα περί μετεμψύχωσης αποσύρθηκαν και αποκρύφτηκαν από τις μεγάλες λαϊκές μάζες στην Ευρώπη, οπότε και επιβίωσαν μόνο υπογείως στους μυστικούς συνδέσμους των Ροδόσταυρων, των Ελευθεροτεκτόνων και άλλων.
Η Εποχή της Διαφώτισης
Κατά την εποχή της Διαφώτισης, οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι
άρχισαν να απελευθερώνονται από τους περιορισμούς της εκκλησιαστικής
λογοκρισίας. Ο μεγάλος φιλόσοφος Voltaire (Βολταίρος) έγραψε πως το
δόγμα της μετεμψύχωσης «δεν είναι ούτε παράλογο ούτε άχρηστο» και
πρόσθεσε: «Δεν είναι περισσότερο εκπληκτικό να γεννηθεί κανείς δύο
φορές παρά μία.»
Το 1814 ο πρώην πρόεδρος των Η.Π.Α. John Adams (Τζών Άνταμς) που διάβαζε βιβλία για την Ινδουιστική θρησκεία, έγραψε σ’ έναν άλλο τέως πρόεδρο, «τον άγιο του Μοντιτσέλο», τον Thomas Jefferson (Θωμά Τζέφερσον) για το δόγμα της μετεμψύχωσης: «Μερικές ψυχές οι οποίες εξεγέρθηκαν εναντίον του Υπέρτατου Όντος ρίχτηκαν σε κατασκότεινες περιοχές. Έπειτα όμως αποφυλακίστηκαν και τους επιτράπηκε ν’ ανέβουν στη γη και να μεταναστεύσουν σε κάθε είδους σώμα, ερπετού, πτηνού, ζώου, ανάλογα με το βαθμό και τον χαρακτήρα τους, ακόμα και σε φυτά ή ορυκτά, για να υπηρετήσουν υπό δοκιμασία. Αν περνούσαν με επιτυχία τις διάφορες βαθμίδες θα μπορούσαν να γίνουν αγελάδες ή άνθρωποι. Εάν η συμπεριφορά τους σαν άνθρωποι ήταν σωστή και δίκαιη, τότε μπορούσαν να αποκατασταθούν στην αρχική τους μακάρια κατάσταση, στον Παράδεισο.»
Όσον αφορά την Ευρώπη, αναφέρεται ότι άρεσε ιδιαίτερα στον Μ. Ναπολέοντα να καυχιέται μπροστά στους στρατηγούς του ότι στην προηγούμενη ζωή του ήταν ο Καρλομάγνος.(16) Ο Johan Wolfgang Goethe (Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε), ένας από τους μεγαλύτερους Γερμανούς ποιητές, πίστευε επίσης στη μετεμψύχωση, προφανώς επειδή είχε εντρυφήσει στην Ινδική φιλοσοφία. Ο Γκαίτε, φημισμένος μεγάλος φιλόσοφος και συγγραφέας, δήλωσε κάποτε: «Είμαι βέβαιος ότι προϋπήρξα χίλιες φορές όπως τώρα κι ελπίζω να επιστρέψω άλλες τόσες.»
Υπερβατισμός
Ενδιαφέρον για τη μετεμψύχωση και την Ινδική φιλοσοφία
παρατηρείται επίσης ευρέως μεταξύ των Αμερικανών υπερβατιστών όπως
ο Έμερσον, ο Γουίτμαν και ο Θόροου. Ο Έμερσον έγραψε: «Είναι μυστικό
της φύσης το γεγονός ότι όλα τα πράγματα στον κόσμο συντηρούνται και
δεν πεθαίνουν. Απλά αποσύρονται από την όψη για λίγο για να επανέλθουν
ξανά… Τίποτα δεν είναι νεκρό. Οι άνθρωποι προσποιούνται τους νεκρούς
κι έπειτα από τις γελοίες κηδείες και τις θρηνολογίες που υπομένουν,
εμφανίζονται και πάλι ορθοί να κοιτάζουν από το παράθυρο, υγιέστεροι
από πριν, μέσα στο καινούργιο τους περίβλημα.»
Από τα πολλά βιβλία της Ινδικής σοφίας που είχε στη βιβλιοθήκη του, ο Έμερσον, αναφέρεται συχνά στην Κάτα Ουπανισάντ και ιδιαίτερα στο ακόλουθο λήμμα: «Η ψυχή δε γεννιέται, δεν πεθαίνει, δεν παράγεται από κανένα… Αγέννητη και αιώνια, μένει αμετάβλητη ακόμα κι όταν το σώμα διαλυθεί.»
Ο Τhoreau (Θόροου) ο φιλόσοφος, έχοντας μεγάλο ενδιαφέρον για τη μετεμψύχωση, έγραψε σ’ ένα χειρόγραφο που ανακαλύφτηκε το 1926 με τίτλο ‘The Transmigration of the Seven Brahmanas’ (Η μετεμψύχωση των Επτά Μπράμανα) τις ιδέες του γι’ αυτήν. Αυτό το μικρό έργο είναι Αγγλική μετάφραση μιας ιστορίας για τη μετεμψύχωση από ένα αρχαίο σανσκριτικό κείμενο, το οποίο αφηγείται τις ζωές επτά αγίων που πέρασαν διαδοχικές ενσαρκώσεις σαν κυνηγοί, πρίγκηπες και ζώα.
Και ο Walt Whitman (Γουόλτ Γουίτμαν) στο ποίημά του ‘Song of Myself’ (Τραγούδι για τον Εαυτό μου) γράφει:
Το γνωρίζω ότι είμαι αθάνατος…
Έτσι εξαντλήσαμε τρισεκατομμύρια χειμώνες
κι άλλα τόσα καλοκαίρια.
Άλλα τόσα μας αναμένουν, κι άλλα τόσα
τρισεκατομμύρια προηγούνται.
Στη Γαλλία, ο διάσημος συγγραφέας Honore
de Balzac (Ονορέ ντε Μπαλζάκ) έγραψε ένα ολόκληρο μυθιστόρημα για
τη μετεμψύχωση, τη Seraphita. Εκεί ο Μπαλζάκ αναφέρει: «Όλες οι ανθρώπινες
υπάρξεις έχουν μεταβεί από μια προηγούμενη ζωή… Ποιός ξέρει πόσες
σαρκικές μορφές θα πρέπει να καταλάβει ο κληρονόμος του ουρανού (δηλ.
ο άνθρωπος) ωσότου κατανοήσει την αξία αυτής της σιωπής και της γαλήνης
που οι αστρικές της πεδιάδες δεν είναι άλλο παρά τα προπύλαια του
πνευματικού κόσμου;»
Στον David Copperfield (Δαβίδ Κόππερφιλντ) ο Charles Dickens (Κάρολος Ντίκενς) διερεύνησε μια εμπειρία που στηρίζεται πάνω σε αναμνήσεις από παλιές ζωές, déjà vu (ντεζά βι). «Όλοι έχουμε κάποια εμπειρία ενός παράδοξου συναισθήματος που μας καταλαμβάνει πότε πότε, ότι αυτό που λέμε και κάνουμε αυτή τη στιγμή, έχει γίνει και ειπωθεί πριν, σ’ ένα απώτερο χρόνο, κι ότι σε κάποιο σβησμένο από τη μνήμη καιρό, μας περιτριγύριζαν τα ίδια πρόσωπα, τα ίδια αντικείμενα και οι ίδιες περιστάσεις….»
Στη Ρωσία, ο διακεκριμένος Leon Tolstoy (Λέων Τολστόι) έγραψε: «Καθώς διαβαίνουμε μέσα από χιλιάδες όνειρα σε τούτη τη ζωή, έτσι κι αυτή η τωρινή μας ζωή δεν είναι παρά μία από τις πολλές χιλιάδες τέτοιων ζωών στις οποίες εισερχόμαστε από μία άλλη, την πιο πραγματική ζωή… όπου κι επιστρέφουμε πάλι μετά το θάνατο. Η ζωή μας δεν είναι παρά ένα από τα όνειρα αυτής της πιο πραγματικής ζωής, κι έτσι πάμε από ζωή σε ζωή ατέλειωτα, έως την έσχατη, την ολότελα πραγματική ζωή, τη ζωή πλάι στον Θεό.»
Η Σύγχρονη Εποχή
Καθώς εισερχόμαστε στον εικοστό αιώνα, διαπιστώνουμε
να προσελκύεται έντονα από την ιδέα της μετεμψύχωσης ο νους του Paul
Gauguin (Πώλ Γκογκέν), ενός από τους καλλιτέχνες που επηρέασαν βαθύτατα
τη Δύση. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων του χρόνων στη Ταϊτή έγραψε
ότι όταν ο φυσικός οργανισμός διαλυθεί, «η ψυχή επιζεί.» Παίρνει τότε
ένα άλλο σώμα, «υποβιβαζόμενη ή ανερχόμενη, ανάλογα με την αξία της.»
Ο καλλιτέχνης αυτός πίστευε ότι η ιδέα των αλλεπάλληλων γεννήσεων
διδάχθηκε στη Δύση πρώτα από τον Πυθαγόρα, ο οποίος την έμαθε από
τους σοφούς της αρχαίας Ινδίας.
Ο Jack London (Τζάκ Λόντον) χρησιμοποίησε τη μετεμψύχωση ως κύριο θέμα στο διήγημά του The Star Rover (Στάρ Ρόβερ) όπου ο βασικός ήρωας λέει: «Δεν άρχισα όταν γεννήθηκα, ούτε όταν έγινε η σύλληψή μου. Αναπτύσσομαι κι εξελίσσομαι από αμέτρητες χιλιετηρίδες. Μέσα μου επιζούν οι φωνές, οι αντίλαλοι, οι παροτρύνσεις από τους προηγούμενους εαυτούς μου… Ω! χρόνοι αμέτρητοι! Θα με δείτε να γεννιέμαι ξανά. Κι αυτοί οι ανόητοι νομίζουν ότι κρεμώντας με, θα με σταματήσουν.»
Στο κλασσικό του διήγημα για την αναζήτηση της πνευματικής αλήθειας Siddhartha (Σιντάρτα) ο τιμημένος με Νόμπελ συγγραφέας Herman Hesse (Χέρμαν Έσσε) έγραψε: «Είδε όλες τις μορφές και τα πρόσωπα σε χιλιάδες συσχετισμούς… Κανένας τους δεν πέθαινε. Μόνο που άλλαζαν και ξαναγεννιόντουσαν αδιάκοπα μ’ ένα καινούργιο πρόσωπο και μόνο ο χρόνος παρεμβαλλόταν ανάμεσα στο ένα πρόσωπο και στο άλλο.»
Ο Mahatma Gandhi (Μαχάτμα Γκάντι) μια από τις μεγαλύτερες πολιτικές φυσιογνωμίες των τελευταίων χρόνων και κήρυκας του δόγματος της μη βίας εξήγησε κάποτε ότι η κατανόηση της μετεμψύχωσης είχε μια συγκεκριμένη εφαρμογή στις αντιλήψεις του, διότι του έδωσε ελπίδες για το όνειρό του να εδραιώσει την παγκόσμια ειρήνη. Ο Γκάντι έλεγε: «Δεν μπορώ να διανοηθώ μια διαρκή εχθρότητα μεταξύ δύο ανθρώπων και πιστεύοντας πραγματικά στη μετεμψύχωση, ζω με την ελπίδα πως, αν όχι σ’ αυτή τη γέννηση, σε μια άλλη θα μπορέσω ν’ αγκαλιάσω θερμά όλη την ανθρωπότητα.»
Σε μια από τις γνωστότερες ιστορίες του, ο Salinger (Σάλιγκερ) παρουσιάζει τον Τέντυ, ένα παιδί με πρώιμες πνευματικές ικανότητες, που ανακαλεί εμπειρίες μετεμψύχωσης και μιλάει γι’ αυτές με ειλικρίνεια: «Είναι τόσο ανόητο. Το μόνο που έχεις να κάνεις πεθαίνοντας είναι ν’ απαλλαγείς από το σώμα σου! Θεέ μου, όλοι το έχουμε κάνει χιλιάδες φορές. Επειδή το ξεχνάμε, δε σημαίνει ότι δεν το έχουμε κάνει.»
Ο Jonathan Livingston Seagul (Τζόναθαν Λίβιγκστον Σήγκαλ ‘γλάρος’) ο ήρωας του ομώνυμου μυθιστορήματος, που ο συγγραφέας του Richard Bach (Ρίτσαρντ Μπάχ) περιέγραψε σαν τη «λαμπερή μικρή φλόγα που καίει μέσα σ’ όλους μας», περνάει σειρά μετεμψυχώσεων που τον οδηγούν από τη Γη στον παραδεισένιο κόσμο και ξανά πίσω, για να φωτίσει τους λιγότερο τυχερούς γλάρους. Ένας από τους συντρόφους του Τζόναθαν ρωτάει: «Μπόρεσες ποτέ να φανταστείς πόσες φορές ξανάζησες ωσότου διανοηθείς για πρώτη φορά ότι η ζωή είναι κάτι περισσότερο από το φαγητό, τον ανταγωνισμό και την εξουσία στο κοπάδι; Χιλιάδες φορές ξανάζησες Τζών, ίσως και δέκα χιλιάδες!… Κι έπειτα θα χρειαστείς άλλες εκατό, ωσότου αρχίσεις ν’ αντιλαμβάνεσαι ότι υπάρχει κάτι που λέγεται τελειότητα, κι άλλες εκατό μετά, για να συλλάβεις το γεγονός ότι ο σκοπός της ζωής σου είναι να την ανακαλύψεις και να την προβάλλεις.»
Η μετεμψύχωση γοητεύει ξανά το νου των διανοούμενων και γενικά του κοινού της Δύσης. Φίλμς, διηγήματα, γνωστά τραγούδια και περιοδικά αναφέρουν όλο και πιο συχνά για τη μετενσάρκωση κι εκατομμύρια ανθρώπων του Δυτικού κόσμου προσεγγίζουν γρήγορα τις απόψεις των άνω των 1,5 δισεκατομμυρίων Ινδουιστών, Βουδιστών, Ταοϊστών καθώς και οπαδών άλλων θρησκειών, που εκ παραδόσεως γνωρίζουν ότι η ζωή δεν αρχίζει με τη γέννηση, ούτε τελειώνει με τον θάνατο. Όμως, απλή περιέργεια ή πίστη δεν αρκεί. Είναι απλά το πρώτο βήμα κατανόησης της πλήρους επιστήμης της μετεμψύχωσης, που συμπεριλαμβάνει τη γνώση του πως μπορεί κανείς να απελευθερωθεί από τον άθλιο κύκλο της γέννησης και του θανάτου.
Μπάγκαβαντ-γκίτα:Το πανάρχαιο βιβλίο αναφοράς πάνω στη
Μετεμψύχωση
Πολλοί άνθρωποι στη Δύση, με σκοπό ν’ αποκτήσουν
βαθύτερη αντίληψη της μετεμψύχωσης, στρέφονται προς τις αρχικές πηγές
της γνώσης για τις παρελθούσες και τις μελλοντικές ζωές. Ανάμεσα σ’
όλα τα διαθέσιμα κείμενα, οι Βεδικές Γραφές των Ινδιών είναι οι αρχαιότερες
πάνω στη γη και παρέχουν τις εκτενέστερες και πιο λογικές ερμηνείες
για την επιστήμη της μετεμψύχωσης, διδασκαλία που επιβίωσε διατηρώντας
την παγκόσμιά της απήχηση για περισσότερο από πέντε χιλιάδες χρόνια.
Οι πιο θεμελιώδεις πληροφορίες για τη μετεμψύχωση παρουσιάζονται στη Μπάγκαβαντ-γκίτα, που είναι μια από τις σημαντικές Ουπανισάντ, το απόσταγμα της Βεδικής γνώσης. Η Γκίτα μεταδόθηκε πριν από πενήντα αιώνες από τον Κύριο, τον Κρίσνα, το Υπέρτατο Πρόσωπο της Θεότητας, στον φίλο και μαθητή Του Αρτζούνα, σε ένα πεδίο μάχης στη Βόρεια Ινδία. Το πεδίο μάχης είναι ιδανικό μέρος για συζήτηση πάνω στη μετεμψύχωση, διότι στο μέτωπο συνήθως αντιμετωπίζει κανείς τα μοιραία ερωτήματα της ζωής, του θανάτου και της μετέπειτα ζωής.
Καθώς ο Κρίσνα αρχίζει να μιλάει για την αθανασία της ψυχής, λέει στον Αρτζούνα: «Δεν υπήρξε ποτέ εποχή κατά την οποία δεν υπήρχαμε, εγώ, εσύ και όλοι αυτοί οι βασιλιάδες, και κανείς από μας δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει.»(Μπ.-γκ. 2.12) Η Γκίτα πιο κάτω εξηγεί ακόμα πιο λεπτομερώς: «Μάθε ότι δεν μπορεί να καταστραφεί αυτό που κατακλύζει ολόκληρο το σώμα. Τίποτα δεν μπορεί να εξοντώσει την άφθαρτη ψυχή.»(Μπ.-γκ. 2.17) Όταν αναφερόμαστε στη ψυχή, μιλάμε για κάτι τόσο λεπτό που δε μπορεί να προσδιοριστεί άμεσα από τον ανθρώπινο νου και να γίνει αντιληπτό από τις αισθήσεις. Γι’ αυτό και δεν μπορούν όλοι να δεχτούν την ύπαρξή της. Ο Κρίσνα πληροφορεί τον Αρτζούνα: «Μερικοί βλέπουν τη ψυχή σαν κάτι το καταπληκτικό, κι άλλοι την περιγράφουν σαν κάτι το καταπληκτικό, κι άλλοι ακόμα ακούνε να μιλάνε γι’ αυτή σαν κάτι το καταπληκτικό. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν κι εκείνοι που δεν μπορούν να την καταλάβουν καθόλου, έστω κι αν έχουν ακούσει να μιλάνε γι’ αυτή.»(Μπ.-γκ. 2.29)
Στο πεδίο της μάχης του Κουρουκσέτρα, ο Κύριος Κρίσνα διδάσκει στον φίλο κι αφοσιωμένο υπηρέτη Του Αρτζούνα, την επιστήμη της μετεμψύχωσης.
Το να δεχτούμε πάντως την ύπαρξη της ψυχής δεν είναι απλά θέμα πίστης. Στη Μπάγκαβαντ-γκίτα υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία που επιβεβαιώνονται μέσω των αισθήσεων και εμπεριστατωμένοι συλλογισμοί που μας δίνουν τη δυνατότητα ν’ αποδεχτούμε την διδασκαλία της όχι τυφλά, δογματικά, αλλά με τη βοήθεια της λογικής.
Είναι αδύνατο να κατανοήσουμε τη μετεμψύχωση χωρίς να γνωρίζουμε τη διαφορά μεταξύ του πραγματικού εαυτού (της ψυχής) από τη μια, και του υλικού σώματος από την άλλη. Η Γκίτα μας βοηθάει να δούμε τη φύση της ψυχής με το ακόλουθο παράδειγμα: «Όπως ο ήλιος από μόνος του φωτίζει ολόκληρο το σύμπαν, έτσι και η πνευματική ψυχή από μόνη της πλημμυρίζει με συνείδηση ολόκληρο το σώμα.»(Μπ.-γκ. 13.34)
Η συνείδηση είναι μια προφανής απόδειξη της παρουσίας της ψυχής μέσα στο σώμα. Μια συννεφιασμένη μέρα ο ήλιος δε φαίνεται, όλοι όμως ξέρουμε ότι υπάρχει διότι το αποδεικνύει το φως του στον ουρανό. Παρόμοια, μπορεί να μην αντιλαμβανόμαστε άμεσα τη ψυχή, συμπεραίνουμε όμως ότι υπάρχει από τη παρουσία της συνείδησης. Με την απουσία της συνείδησης το σώμα είναι απλά ένας σωρός νεκρής ύλης. Μόνο η παρουσία της συνείδησης κάνει αυτό το σωρό νεκρής ύλης ν’ ανασαίνει, να μιλάει, ν’ αγαπάει ή να φοβάται. Στη πραγματικότητα, το σώμα είναι το όχημα της ψυχής, η οποία μέσω αυτού, πραγματοποιεί τις μυριάδες υλικές της επιθυμίες.
Η Γκίτα εξηγεί πως η ζωντανή οντότητα μέσα στο σώμα «βρίσκεται σα μέσα σε μια μηχανή φτιαγμένη από υλική ενέργεια». Λανθασμένα ταυτίζεται η ψυχή με το σώμα, μεταφέροντας τις διάφορες αντιλήψεις για τη ζωή από το ένα σώμα στο άλλο, όπως ο αέρας μεταφέρει αρώματα. Όπως ένα αυτοκίνητο δε μπορεί να κινηθεί χωρίς τη παρουσία του οδηγού, έτσι και το υλικό σώμα δε μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τη παρουσία της ψυχής.
Καθώς γερνάμε, η διαφορά μεταξύ του συνειδητού εαυτού και του φυσικού σώματος γίνεται πιο φανερή. Κατά τη διάρκεια μιας ζωής, το άτομο μπορεί να παρατηρήσει πως το σώμα του αλλάζει συνέχεια. Το σώμα δεν είναι πάντα το ίδιο κι ο χρόνος μας αποδεικνύει ότι ακόμα και το παιδί γερνάει. Το σώμα εμφανίζεται σε ένα δεδομένο χρόνο, αναπτύσσεται, ωριμάζει, αναπαράγεται και σταδιακά φθείρεται για να πεθάνει τελικά. Το φυσικό λοιπόν σώμα κάποτε θα εκλείψει. Όπως λέει η Γκίτα «Το μη υπάρχον δεν αντέχει στο χρόνο». Εντούτοις, παρά τις μεταβολές του υλικού σώματος η συνείδηση -εσωτερικό χαρακτηριστικό της ψυχής- παραμένει αναλλοίωτη. («Το υπάρχον δεν τελειώνει»). Έτσι μπορούμε λογικά να συμπεράνουμε ότι η συνείδηση κατέχει μια έμφυτη ποιότητα διάρκειας που τη καθιστά ικανή να διατηρείται μετά τη διάλυση του σώματος. Ο Κρίσνα λέει στον Αρτζούνα: «Για τη ψυχή δεν υπάρχει ούτε γέννηση, ούτε θάνατος… Δεν καταστρέφεται όταν το σώμα διαλυθεί.»
Εάν όμως η ψυχή «δεν καταστρέφεται όταν το σώμα πεθάνει», τότε τι απογίνεται; Η απάντηση δίνεται στη Μπάγκαβαντ-γκίτα: «Η ψυχή εισέρχεται σ’ ένα άλλο σώμα». Αυτή είναι η μετεμψύχωση. Αυτή την αντίληψη ίσως είναι δύσκολο να την αποδεχτούν μερικοί άνθρωποι αλλά αποτελεί ένα φυσικό φαινόμενο. Και η Γκίτα δίνει λογικά παραδείγματα για να μας βοηθήσει να την κατανοήσουμε: «Τη στιγμή του θανάτου, η ψυχή αποδέχεται ένα νέο σώμα με τον ίδιο φυσικό τρόπο που πέρασε στο προηγούμενο σώμα από την παιδική ηλικία στη νεανική κι αργότερα στη γεροντική. Αυτή η αλλαγή δεν ταράζει αυτόν που έχει συνείδηση της πνευματικής του φύσης». (Μπ.γκ. 2.13)
Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος μετεμψυχώνεται ακόμα και κατά τη διάρκεια αυτής της ζωής. Κάθε βιολόγος μπορεί να βεβαιώσει ότι τα κύτταρα του σώματος πεθαίνουν συνεχώς κι αντικαθίστανται από καινούργια. Συνεπώς, ο καθένας μας έχει έναν αριθμό διαφορετικών σωμάτων σε τούτη τη ζωή του. Το σώμα ενός ενήλικου είναι εντελώς διαφορετικό από το σώμα του ίδιου προσώπου όταν ήταν νήπιο. Κι όμως παρά τις σωματικές αλλαγές, το πρόσωπο που υπάρχει μέσα παραμένει το ίδιο. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και κατά τη στιγμή του θανάτου. Ο εαυτός υπόκειται σε μια τελική αλλαγή σώματος. Η Γκίτα λέει:
«Όπως κάποιος βάζει καινούργια ρούχα αφήνοντας τα παλιά, έτσι και η ψυχή δέχεται νέα υλικά σώματα εγκαταλείποντας τα γερασμένα και άχρηστα». Έτσι η ψυχή παραμένει παγιδευμένη σ’ ένα ατέλειωτο κύκλο γεννήσεων και θανάτων. «Ο θάνατος είναι σίγουρος για όποιον γεννιέται και η γέννηση είναι βέβαιη για όποιον πεθαίνει», λέει ο Κύριος στον Αρτζούνα. (Μπ.γκ. 2.27)
Σύμφωνα με τις Βέδες υπάρχουν 8.400.000 είδη ζωής, αρχίζοντας από τα μικρόβια, τις αμοιβάδες, ανεβαίνοντας στα ψάρια, τα φυτά, τα έντομα, τα ερπετά, τα πτηνά, τα ζώα, τους ανθρώπους και τους ντέβα (ημίθεους). Ανάλογα με τις επιθυμίες τους, οι ζωντανές οντότητες γεννιούνται συνεχώς με τη μορφή ενός από αυτά τα είδη.
Ο νους είναι ο μηχανισμός που εγκρίνει αυτές τις μεταναστεύσεις, μεταφέροντας τη ψυχή σε όλο και νεότερα σώματα. Η Γκίτα εξηγεί: «Είναι οι σκέψεις και οι αναμνήσεις του ζωντανού όντος, τη στιγμή που εγκαταλείπει το σώμα του που αναμφίβολα καθορίζουν τη μελλοντική του μορφή ύπαρξης» (Μπ.γκ. 8.6) Το καθετί που σκεπτόμασταν και κάναμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας, αφήνει ένα αποτύπωμα στο νου και το σύνολο όλων αυτών των αποτυπωμάτων επηρεάζει τις τελευταίες μας σκέψεις κατά το θάνατο. Ανάλογα με τη φύση όλων αυτών των σκέψεων, η υλική ενέργεια μας αποδίδει και το κατάλληλο σώμα. Έτσι λοιπόν, το είδος του σώματος που έχουμε τώρα είναι η έκφραση της συνείδησής μας τη στιγμή του προηγούμενού μας θανάτου.
«Παίρνοντας ένα νέο χοντροειδές σώμα, το ζωντανό ον προικίζεται μ’ ένα καθορισμένο είδος αισθητήριων οργάνων, ακοής, αφής, γεύσης, όρασης και όσφρησης, που συγκεντρώνονται γύρω από το νου. Έτσι, μπορεί να επωφελείται από έναν ορισμένο αριθμό αντικειμένων των αισθήσεων», λέει η Γκίτα (15.9) Κι έπειτα, το μονοπάτι της μετεμψύχωσης δεν οδηγεί πάντα προς τα άνω και τίποτα δεν προεξοφλεί στον άνθρωπο μια ανθρώπινη μορφή στην επόμενη ζωή του. Αν, για παράδειγμα, ένας πεθάνει με νοοτροπία σκύλου, στην επόμενη γέννησή του θα αποκτήσει χαρακτηριστικά σκύλου ώστε να μπορέσει ν’ απολαύσει τη ζωή ενός σκύλου. Ο Κύριος, ο Κρίσνα, επιβεβαιώνει το πεπρωμένο μιας τέτοιας άτυχης ψυχής λέγοντας: «Κι εκείνος που πεθαίνει κάτω από την επίδραση της Άγνοιας, ξαναγεννιέται στο κόσμο των ζώων». (Μπ.γκ.14.15)
Σύμφωνα με τη Μπάγκαβαντ-γκίτα, οι άνθρωποι που δεν αναρωτιούνται και δε φροντίζουν να μάθουν για τη μη υλική, ανώτερη φύση, εξαναγκάζονται από τους νόμους του κάρμα να συνεχίσουν τη παραμονή τους στον κύκλο της γέννησης, του θανάτου και της επαναγέννησης, άλλοτε ως άνθρωποι, άλλοτε ως ζώα και καμιά φορά, ως φυτά ή ως έντομα.
Η ύπαρξή μας στον υλικό κόσμο οφείλεται στις πολλαπλές καρμικές επιρροές αυτής και των προηγούμενων γεννήσεών μας. Το ανθρώπινο σώμα παρέχει τη μόνη διέξοδο από την οποία η περιορισμένη από την ύλη ψυχή μπορεί να ξεφύγει. Αξιοποιώντας σωστά την ανθρώπινη μορφή, μπορεί κανείς να λύσει όλα τα προβλήματα της ζωής (γέννηση, ασθένεια, γηρατειά, θάνατο) και να σταματήσει τον συνεχή κύκλο των μετεμψυχώσεων. Αν, όμως, η ψυχή έχοντας εξελιχθεί σε ανθρώπινη μορφή ζωής, σπαταλήσει αυτή την ευκαιρία σε πράξεις αισθησιακής απόλαυσης, τότε εύκολα μπορεί να συσσωρεύσει αρκετό κάρμα στη παρούσα ζωή, το οποίο θα την παγιδεύσει στον κύκλο της γέννησης και του θανάτου για χιλιάδες χιλιάδων μετεμψυχώσεις που μπορεί να μην είναι όλες ανθρώπινες.
Ο Κύριος, ο Κρίσνα, λέει: «Οι ανόητοι δεν μπορούν να καταλάβουν πως μια ζωντανή οντότητα μπορεί να εγκαταλείψει το σώμα της, αλλά ούτε και σε τι είδους σώμα μπορεί ν’ απολαύσει, κάτω από την επίδραση των τριών γκούνα (επιρροές) της υλικής φύσης. Ο εξαγνισμένος, όμως, μέσω της γνώσης, μπορεί να δει όλα αυτά. Ο αγωνιζόμενος υπερβατιστής που βρίσκεται στο στάδιο αυτο-συνειδητοποίησης μπορεί να τα δει όλα αυτά ακόμα πιο καθαρά. Εκείνοι, όμως, που δε βρίσκονται στο στάδιο της αυτο-συνειδητοποίησης, αδυνατούν να δουν τι συμβαίνει όσο κι αν προσπαθούν». (Μπ.γκ. 15.11)
Μια ψυχή τόσο καλότυχη, που φτάνει να πάρει ανθρώπινο σώμα, επιβάλλεται ν’ αγωνιστεί σοβαρά για την αυτο-συνειδητοποίησή της και για την κατανόηση των αρχών της μετεμψύχωσης, ώστε να απελευθερωθεί από τις επαναλαμβανόμενες γεννήσεις και θανάτους. Δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά.
Παραπομπές
1. Schopenhauer, Parerga and Paralipomena II (κεφ. 16)
2. Πλάτωνας:
Φαίδων (απόδοση του μεταφραστή Benjamin Jowett)
3. Πλάτωνας: Φαίδρος (απόδοση του μεταφραστή)
4. E.D.Walker, Reincarnation: A Study of Forgotten Truth, Βοστώνη, Houghton Mifflin 1888 στ.212
5. Άρθρο, «Η Μετανάστευση των Ψυχών»
6. De Principiis, Βιβλ. ΙΙΙ Κεφ. 5 Χριστιανική Βιβλιοθήκη των Πατέρων που προηγήθηκαν του Άρθρου της Νίκαιας Εκδότες, A.Roberts και J.Donaldson – Εδιμβούργο, Clark 1867
7. Kατά Ματθαίον (ιζ.11, 12,13) και κατά Μάρκον (Θ.12,13)
8. Κατά Μάρκον (Η.27,28,29)και κατά Λουκά (Θ.18,19,20)
9. Κατά Ιωάννην (Θ.2)
10. Σούρα 2.28
11. R.A.Nickolson, Rumi, Poet and Mystic Λονδίνο: Allan & Unwin, 1950 σ.103
12. Απόκρυφος ιστορία Προκοπίου
13. W.Boulting, Giordano Bruno, His Life, Thought and Martyrdom, Λονδίνο: Kegan Paul 1914 σ.163-164
14. Αναφέρονται από τον Emil Block στο Widerholt Erdenloben, Στουτγάρδη 1952 σ.31
15. Letter to Thomas Jefferson, March 1814, Correspondence of John Adams
16. Emil Ludwing Napoleon, Νέα Υόρκη, Boni & Liveright, 1926 σ.245 17. Memoirs of Johannes Falk, Λειψία 1832. Ανατύπωση από το Goethe-Bibliothek Βερολίνο 1911
18. The Selected Writings of Ralph Waldo Emerson, editor, Brooks Atkinson, Νέα Υόρκη Modern Library 1950 σ.445
19. Emerson’s Complete Works, Βοστώνη Houghton Mifflin 1886, IV σ.35
20. The Journal of Henry D. Thoreau, Βοστώνη Houghton Mifflin 1949 II σ.306
21. Walt Whitman’s Leaves of Grass, 1st (1885) edition, editor Malcolm Cowley, Νέα Υόρκη Viking 1959
22. Balzac, La Comedie Humaine, Βοστώνη, Pratt 1904 XXXIX, σ.175-176
23. Κεφάλαιο 39
24. Μόσχα, Περιοδικό , The Voice of Universal Love 1908 No. 40 σ.634
25. Modern Thought and Catholicism, μεταφραστής Frank Lester Pleadwell. Ιδιωτική έκδοση 1972. Το πρωτότυπο χειρόγραφο φυλάσσεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του St. Louis Missouri
26. Νέα Υόρκη Macmillan 1919 σ.252-254
27. Gandhi’s Truth, Νέα Υόρκη, Norton 1969 σ.36
28. J.D. Salinger, Nine Stories, Νέα Υόρκη Signet paperback 1954
29. Νέα Υόρκη Macmillan 1970 σ.53-54
0 comments
Δημοσίευση σχολίου