Σωκράτης: Όταν η φιλοσοφία κατέβηκε από τα άστρα στη γη

Ο άνθρωπος που "κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη" πέθανε στις 5 Μαρτίου του 399 π.Χ., αφήνοντας ως παρακαταθήκη σε οπαδούς και αντίζηλους μερικές από τις πιο μεγάλες αλήθειες. Ο Σωκράτης παρά τη σοφία του, ήταν ο μόνος άνθρωπος που κατάφερε να... ομολογήσει πως γνώριζε μόνο ένα πράγμα, ότι δεν γνώριζε απολύτως τίποτα.

Το 399 π. Χ. τρεις πολίτες κατηγορούν τον Σωκράτη για διαφθορά της νεολαίας, ασέβεια προς τους θεούς και εισαγωγή νέων θεοτήτων. Κατά την απολογία του Αθηναίου φιλοσόφου, οι ψήφοι εναντίον του δεν ήταν πολλές. Μετά τις τρεις ψηφοφορίες που έγιναν ωστόσο, οι αμετάβλητες απόψεις του τον οδηγούν στην καταδίκη του θανάτου. Έτσι λοιπόν, σαν σήμερα εκείνο το μακρινό έτος, ο Σωκράτης ως αληθινός φιλόσοφος πίνει το κώνειο, δίνοντας τέλος στη ζωή του όπως ακριβώς πρόσταζε ο νόμος.

Ο Σωκράτης θα μπορούσε να σωθεί εάν ήθελε, αφού οι μαθητές του είχαν τη δυνατότητα να τον βοηθήσουν να αποδράσει. Αρνήθηκε ωστόσο να οδηγηθεί στη σωτηρία γιατί εάν δραπέτευε, θα έπρεπε να να ζήσει εξόριστος μακριά από τον τόπο του και και αυτό δεν το ήθελε σε καμία περίπτωση. Άλλωστε για τον ίδιο, ο θάνατος που θα ερχόταν από το κώνειο δεν ήταν παρά μια επιτάχυνση του χρόνου που θα ερχόταν έτσι κι αλλιώς κάποια στιγμή ως φυσική συνέπεια του γήρατος.

Ο Σωκράτης με τους μαθητές του μέχρι το τέλος
Πηγαίνοντας πίσω στο έτος της γέννησής του, το 470 π. Χ. θα αποδειχθεί ορόσημο από πολλούς ιστορικούς καθώς εκείνη την χρονιά ήρθε στον κόσμο μία από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες του ελληνικού και παγκόσμιου πνεύματος που ίδρυσαν τη δυτική φιλοσοφία. Ο Σωκράτης από πολύ νωρίς αποκτά πολυάριθμο κύκλο πιστών φίλων, κυρίως νέων από αριστοκρατικές οικογένειες από όλη την Ελλάδα. Οι πιο γνωστοί από αυτούς ήταν ο Πλάτωνας, ο Αντισθένης, ο Ευκλείδης, ο Αρίστιππος.

Τα κείμενα του Πλάτωνα, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη και διάφορα γραπτά του Ξενοφώντα μάς ενημερώνουν για την μοναδικότητα με την οποία ο Αθηναίος φιλόσοφος προσέγγιζε κάθε θέμα. Ποια σημεία του έργου του γεννούν όμως φανατικούς αντίζηλους προς το πρόσωπό του; Η κυριότερη κατηγορία που του αποδόθηκε πριν καταδικαστεί σε θάνατο ήταν η διδασκαλία του, ο ανατρεπτικός και φιλελεύθερος λόγος ο οποίος ασκούσε σημαντική επιρροή στους νέους. Πολλοί θεωρούν πως η απόφαση του δικαστηρίου ήταν νοθευμένη, ποιος ήταν όμως ο πυρήνας που δημιούργησε αυτή την τόσο κριτική εναντίον του;

Ενώ ετοίμαζαν το κώνειο, ο Σωκράτης μάθαινε μια μελωδία στον πλαγίαυλο. “Σε τι θα σου χρησιμεύσει;” τον ρώτησαν. “Μα να μάθω αυτή τη μελωδία πριν πεθάνω”
Ο Σωκράτης έζησε την ίδια εποχή με τους σοφιστές. Η βασική του αντιπαράθεση μαζί τους ήταν ως προς τη δυνατότητα της γνώσης και την απόκτηση της απόλυτης αλήθειας. Εκείνο που ξεχώριζε τον ίδιο από άλλους πνευματικούς ανθρώπους δεν ήταν οι γνώσεις του αλλά η μέθοδος που ακολουθούσε για να φτάσει στην αλήθεια. Όπως υποστήριζε ο ίδιος, ο σωστός τρόπος για να φτάσει κάποιος στη λύση ενός ζητήματος είναι να το προσεγγίσει σαν να μην ξέρει τίποτα γι’ αυτό, να απομονώσει κάθε προκατάληψη.

Οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι ατενίζουν με προβληματισμό το σήμερα
Τα δύο βασικά όπλα του φιλοσόφου ήταν η διαλεκτική και η μαιευτική. Η διαλεκτική λειτουργούσε ως το μέσο εκείνο που εξέταζε και οδηγούσε σε συμπεράσματα έπειτα από σταδιακή αναίρεση των θέσεων του συνομιλητή με σκοπό να γίνει μια νέα προσέγγιση της αλήθειας. Αναφορικά με τη μαιευτική μέθοδο που ακολουθεί και γίνεται γνωστή στους κύκλους των θαυμαστών και των εχθρών του, ο Σωκράτης ποτέ δεν παρέθετε από την αρχή κάποια άποψη ή έστω θεωρία. Αντίθετα, προσπαθούσε με κάθε τρόπο να βγάλει την αλήθεια από το στόμα του εκάστοτε συνομιλητή.

Η παιδεία σαν την πλούσια χώρα παράγει όλα τα αγαθά”
Η μαιευτική κάνει ακριβώς ό,τι και η μαμή που βοηθάει την ετοιμόγεννη γυναίκα στον τοκετό. Ακολουθώντας ως παράδειγμα τη δουλειά της μητέρας του που ήταν μαία, ο Σωκράτης ισχυριζόταν πως καμία φιλοσοφική θεωρία δεν “γεννήθηκε” από τον ίδιο αλλά πως σαν μαία, βοηθούσε τον συνομιλητή του να “γεννήσει” από μέσα του την αλήθεια. Αυτό για τον ίδιο τον φιλόσοφο σήμαινε πως πίστευε πως οι άνθρωποι γνωρίζουν την αλήθεια, πως την έχουν μέσα τους και κάθε προσπάθεια φιλοσοφικής σκέψης τους βοηθάει να την ξαναθυμηθούν, να την επαναφέρουν στη μνήμη τους.

Ως ο άνθρωπος που “κατέβασε την φιλοσοφία από τα άστρα στη γη”, ο Σωκράτης θεωρείται ότι εστίασε το ενδιαφέρον του στον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία. Εκείνο που προσπαθούσε σε όλη του τη ζωή να πετύχει ήταν ένα “σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια του καλού, της αρετής, της σοφίας”. Προχώρησε στην ουσία, στην αναζήτηση του απόλυτου, απορρίπτοντας το σχετικό, επικεντρώθηκε στο βάθος της ηθικής και όχι στα ηθικά φαινόμενα.

Πολλοί ιστορικοί μέχρι σήμερα ισχυρίζονται πως ο θάνατος του Σωκράτη ήταν αποτέλεσμα της προβληματικής σχέσης του ατόμου με την ίδια την κοινωνία, την ίδια του την ύπαρξη, με τη δικαιοσύνη και τους νόμους της εποχής. Ο Σωκράτης από την άλλη, παρά την αδικία των συμπολιτών του, πίστευε πως αυτό δεν ήταν δικαιολογία για να διαπράξει και ο ίδιος αδικία αυτή την φορά, εναντίον των νόμων της πόλης του. Έτσι, ήπιε το κώνειο και συζητώντας με τους φίλους του για την αθανασία της ψυχής, πέθανε μέσα στο κελί του δεσμωτηρίου μια μέρα, όπως είναι η σημερινή.