Η ψευδαίσθηση της ανθρώπινης βούλησης

Νέα μελέτη υποστηρίζει ότι έχει εντοπίσει ισχυρές ενδείξεις που δίνουν ένα τέλος στο δίλημμα αν οι πράξεις μας είναι αποτέλεσμα δικών μας προθέσεων ή όχι, αναφέροντας ότι οι "σκέψεις γεννούν τη δράση" και όχι το αντίθετο. Κάποιοι, όμως, δεν βιάζονται να κλείσουν το θέμα που απασχολεί φιλόσοφους, ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες εδώ και αιώνες: υπάρχει ή όχι συνειδητή βούληση;

Υπάρχει η όχι συνειδητή επιλογή των πράξεων μας;
Ο Daniel Wegner ήταν πολυβραβευμένος Αμερικανός κοινωνικός ψυχολόγος και καθηγητής ψυχολογίας στο Harvard. Έφυγε από τη ζωή, πέρυσι, νικημένος από την αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση (ALS), σε ηλικία 65 ετών. Ωστόσο, άφησε πίσω του σπουδαίο έργο, το οποίο, συχνά, φανερώνει την ανατρεπτική του σκέψη.

Στο βιβλίο του The Illusion of Conscious Will, ο Wegner υποστήριξε ότι η ελεύθερη βούληση είναι, στην ουσία, μία αυταπάτη, μία ψευδαίσθηση του ανθρώπου. Για να το αποδείξει, διεξήγαγε μία σειρά πειραμάτων, στα οποία φάνηκε ότι οι άνθρωποι μπορούν εύκολα να πειστούν ότι έχουν τον έλεγχο μίας κατάστασης, ακόμα και όταν κάτι τέτοιο δεν ισχύει.

Περί ελεύθερης βούλησης
Η ύπαρξη ή όχι της ελεύθερης βούλησης είναι ένα μακραίωνο ερώτημα, με το οποίο ασχολήθηκαν φιλόσοφοι, ψυχολόγοι και, πιο πρόσφατα, νευροεπιστήμονες. Υπάρχουν δύο σχολές σκέψης.

Βρισκόμαστε στην αρχή ή στο τέλος της αλυσίδας των ντόμινο; Επιγραμματικά, η μία υποστηρίζει ότι οι προθέσεις μας ελέγχουν τις πράξεις μας, ενώ η δεύτερη θεωρεί ότι αυτό που λέμε “προθέσεις” δεν είναι οι αιτίες των πράξεών μας, αλλά τα προϊόντα τους.

Οι περισσότεροι άνθρωποι θα υποστήριζαν ότι η κοινή λογική λέει ότι η πρώτη σχολή σκέψης είναι η σωστή και ότι η δεύτερη είναι, απλώς, μία προσπάθεια να υπονομευθεί η έννοια της ελεύθερης βούλησης. Ωστόσο, δεν έχει βρεθεί ο τρόπος, το προφανές να αποδειχθεί και να γίνει σαφές πέραν πάσης αμφιβολίας. Έτσι, καταλήγουμε στο δίλημμα που περιγράφει ο ψυχολόγος Roy Baumeister του Πανεπιστημίου Florida State:

Είναι το άτομο μια αυτόνομη οντότητα που γνήσια επιλέγει το πώς θα δράσει μέσα από πολλαπλές πιθανές επιλογές; Ή είναι ένας απλός κρίκος σε μια αλυσίδα, έτσι ώστε οι δράσεις του να είναι το αναπόφευκτο προϊόν αιτιών που προέρχονται από προηγούμενα συμβάντα και κανένας δεν μπορεί ποτέ να δράσει διαφορετικά από τον τρόπο με τον οποίο τελικά έδρασε;

Η επιστήμη καλείται να απαντήσει
Επιστημονικά πειράματα επιστρατεύθηκαν για να απαντήσουν. Με μελέτη που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature Neuroscience, ειδικοί περιέγραψαν, το 2008, πώς ο εγκέφαλός μας παίρνει την απόφαση για δράση, λίγα δευτερόλεπτα πριν καν αντιληφθούμε ότι… αποφασίσαμε για κάτι. Μήπως, λοιπόν, το να νομίζουμε ότι η συμπεριφορά μας οφείλεται στη θέλησή μας είναι λάθος;

Σύμφωνα με τον John-Dylan Haynes, εκ των συγγραφέων της μελέτης, το παραπάνω δείχνει ότι, στην πραγματικότητα, ο εγκέφαλός μας είναι αυτός που προετοιμάζει, υποσυνείδητα, τις όποιες αποφάσεις μας. Επομένως, η συμμετοχή της συνείδησης στη διαδικασία λήψης απόφασης, είναι απλά μια ψευδαίσθηση που δημιουργείται από τις εγκεφαλικές διεργασίες!

Τώρα, οι Γερμανοί επιστήμονες VR. Zschorklich και R. Köhling, του Πανεπιστημίου του Ρόστοκ, έρχονται με νέα μελέτη, για να διαψεύσουν τόσο τον Wegner όσο και τον Haynes, υποστηρίζοντας ότι έχουν αποδείξει με πειράματα πως οι συνειδητές προθέσεις προϋπάρχουν των κινήσεών μας και συνοδεύονται από αλλαγές στον εγκέφαλο.

"Πώς οι σκέψεις γεννούν τη δράση"
Στη μελέτη τους, που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό PLOS ONE τον περασμένο Δεκέμβριο, με τον εντυπωσιακό τίτλο “Πώς οι σκέψεις γεννούν τη δράση”, περιγράφουν πώς διαφοροποίησαν τοπικά, μέσω διακρανιακής μαγνητικής διέγερσης (TMS), την εγκεφαλική δραστηριότητα, στον κινητικό φλοιό 14 υγιών ατόμων, φτάνοντας στο παραπάνω συμπέρασμα.

Ο κινητικός φλοιός του εγκεφάλου ελέγχει τους μύες. Ως εκ τούτου, η διέγερσή του προκαλεί μυϊκές συσπάσεις. Οι Zschorklich και Köhling, στόχευσαν το μέρος του φλοιού των εθελοντών που ελέγχει τις κινήσεις στο αριστερό χέρι. Εντυπωσιακά, διαπίστωσαν ότι ο ίδιος παλμός TMS προκαλούσε κάμψη ή επέκταση του μυ, ανάλογα με το ποια ήταν η συνειδητή πρόθεση των συμμετεχόντων.

Οι συγγραφείς της μελέτης υποθέτουν ότι το “δίκτυο προθέσεων” του εγκεφάλου προετοιμάζει τις επιθυμητές πράξεις, αυξάνοντας την ερεθιστικότητα των κυττάρων του κινητικού φλοιού. Έτσι, ένας παλμός TMS παρέχει όση επιπλέον ενέργεια απαιτείται για να σπρώξει τα ήδη ερεθισμένα κύτταρα στην ενεργοποίηση της κίνησης, αν και είναι πολύ αδύναμος για να προκαλέσει άλλες κινήσεις.

Κριτική και συνέχιση του διχασμού
Ορίστε, λοιπόν. Οι Γερμανοί επιστήμονες απέδειξαν ότι υπάρχει βούληση, η οποία προηγείται των πράξεών μας και δεν είναι προϊόν τους. Ή μήπως όχι; Αν και τα αποτελέσματα των πειραμάτων των δύο ερευνητών είναι εντυπωσιακά, υπάρχουν κάποιοι οι οποίοι δεν βιάζονται να τα δεχτούν ως απόδειξη. Το επιχείρημά τους; Ότι τα πειράματα ήταν πολύ απλά.

Στο blog του Neuroskeptic, του περιοδικού Discover, γίνεται μία μίνι κριτική στη μελέτη των Zschorklich και Köhling, η οποία επικεντρώνεται στο γεγονός ότι κάθε παλμός TMS ήταν αληθινός. Το πρόβλημα, σύμφωνα με τον Neuroskeptic, είναι ότι, με αυτόν τον τρόπο, δεν μπορεί να ελεγχθεί με βεβαιότητα αν οι κινήσεις ήταν, όντως, συνέπεια της διέγερσης TMS

Επιπλέον, οι συμμετέχοντες πυροδοτούσαν οι ίδιοι τον παλμό TMS. Όπως σημειώνεται στο Discover, αυτό σημαίνει ότι θα μπορούσαν να πατήσουν το κουμπί που πυροδοτούσε τον παλμό και μετά να κινήσουν το χέρι τους με δική τους πρωτοβουλία. Αν οι παλμοί πυροδοτούνταν από τους ερευνητές και αν κάποιοι από αυτούς ήταν ψεύτικοι, τότε τα αποτελέσματα ίσως να ήταν πιο πειστικά, καταλήγει η κριτική.

Τελικά, το ερώτημα αν υπάρχει ελεύθερη βούληση ή αν οι προθέσεις μας δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία ψευδαίσθηση, φαίνεται ότι συνεχίζει και θα συνεχίζει να διχάζει. Εσείς τι πιστεύετε; Εμείς ορίζουμε τις πράξεις μας ή τα πάντα είναι αναπόφευκτα και προαποφασισμένα;