Τα κόμπλεξ και ο ρόλος τους σήμερα

Το «κόμπλεξ» είναι ένας από τους πιο διαδεδομένους και εκλαϊκευμένους ψυχολογικούς όρους, που συνηθίζουμε όλοι να χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε οποιαδήποτε συμπεριφορά μάς φαίνεται κάπως προβληματική ή ελλειμματική.

H λέξη περιέχει και έναν αρνητικό, υποτιμητικό τόνο: «είναι κομπλεξικό άτομο» λέμε εύκολα για κάποιον που μας εκνευρίζει ή δεν μας ταιριάζει η συμπεριφορά του, χωρίς να δείχνουμε την επιείκεια που θα εκφράζαμε σε κάποιον που θεωρούμε ότι έχει ψυχολογικό πρόβλημα. Συνήθως όμως δεν είναι πολύ σαφές ούτε σ’ εμάς τους ίδιους τι εννοούμε με αυτόν το χαρακτηρισμό και τι ακριβώς σημαίνει όταν λέμε ότι κάποιος έχει κόμπλεξ. Τι είναι λοιπόν τα κόμπλεξ, πώς εκδηλώνονται, από πού προέρχονται, ποιοι τα έχουν πραγματικά και πώς μπορούν να ξεπεραστούν;

Τι είναι το κόμπλεξ
Τα κόμπλεξ εμποδίζουν τους ανθρώπους να εμπιστευτούν τον εαυτό τους και τις ικανότητές τους.
H λέξη «κόμπλεξ» σημαίνει σύμπλεγμα και προέρχεται από τους πρώτους ψυχολόγους: τον Φρόιντ, ο οποίος μίλησε για συγκρούσεις μεταξύ τάσεων και ορμών του εαυτού και κανόνων και αρχών του περιβάλλοντος, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε τραύματα και συμπλέγματα αρνητικών βιωμάτων, και κυρίως τον Άντλερ, ο οποίος τόνισε ιδιαίτερα τη σημασία του αισθήματος κατωτερότητας για την ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Σύμφωνα με τον Άντλερ, κάθε άνθρωπος γεννιέται με κάποιες αδυναμίες, δυσχέρειες – είτε σωματικές είτε κοινωνικές. Για να μπορέσει να τις ξεπεράσει, χρειάζεται να αναπτύξει, μέσω της προσοχής, της φροντίδας και της αγάπης των δικών του, αίσθημα αυτοεκτίμησης, εμπιστοσύνη στον εαυτό του, καθώς επίσης και αίσθημα κοινωνικότητας, ικανότητα συνύπαρξης με το περιβάλλον του. Στην αντίθετη περίπτωση, εγκλωβίζεται στο αίσθημα μειονεκτικότητας και ανεπάρκειας και αποκτά μία εγωιστική, επιθετική στάση, η οποία –όχι σπάνια– στρέφεται ενάντια στις ανάγκες και τις επιθυμίες του ίδιου του εαυτού.

Πράγματι, κανείς δεν είναι τέλειος
Ποιος μπορεί όμως να πει για τον εαυτό του ότι έχει αποδεχτεί όλες του τις αδυναμίες; Δυστυχώς ή ευτυχώς, προερχόμαστε και ανατρεφόμαστε από γονείς που και οι ίδιοι έχουν αδυναμίες και μειονεκτήματα και οι οποίοι δεν μπορούν να μας στηρίξουν τόσο ώστε να ξεπεράσουμε κάθε αίσθημα μειονεκτικότητας και κατωτερότητας. Αντίθετα, μπορούμε να πούμε ότι συχνά οι ίδιοι οι γονείς ή το περιβάλλον μας φορτώνουν με διάφορα «κόμπλεξ», με την αίσθηση δηλαδή ότι στον έναν ή στον άλλον τομέα δεν είμαστε επαρκείς, ότι υστερούμε, ότι οι άλλοι είναι πολύ καλύτεροι από εμάς. Ίσως, λοιπόν, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι κανείς δεν προχωράει στη ζωή έχοντας τη βεβαιότητα ότι είναι σε όλα τέλειος. Μια τέτοια βεβαιότητα θα αντιμετωπιζόταν μάλιστα και με καχυποψία ή εχθρικότητα, επειδή την αίσθηση ότι δεν είμαστε τέλειοι κυριαρχεί στην πλειονότητα των ανθρώπων.

Μαθαίνουμε να ζούμε με αυτή και να την ξεχνάμε κάπως, εξισορροπώντας τις αδυναμίες μας με αυτά τα στοιχεία που είναι τα πιο δυνατά μας. Σε μερικούς ανθρώπους όμως αυτή η έλλειψη ικανοποίησης με τον εαυτό τους ή με ένα στοιχείο του εαυτού τους είναι τόσο έντονη, που καλύπτει κάθε πτυχή της ζωής τους. H προσοχή τους είναι διαρκώς εστιασμένη σε αυτό που «δεν πάει καλά» (ή που αυτοί θεωρούν ότι «δεν πάει καλά») με τον εαυτό τους. Το κόμπλεξ που έχουν τους εμποδίζει να νιώσουν πραγματική ευχαρίστηση, να εμπιστευτούν τον εαυτό τους και τις ικανότητές τους, πολύ συχνά τους κάνει να είναι κλειστοί ή και εχθρικοί και γίνεται εμπόδιο και εστία προβλημάτων στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους.

Τι δεν αγαπάμε στον εαυτό μας;
Τα «αντικείμενα» των κόμπλεξ ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο και μπορεί να έχουν ρεαλιστική αιτία, π.χ. μία σωματική δυσπλασία ή να είναι δημιουργήματα της φαντασίας, όπως –για παράδειγμα– η πεποίθηση ότι κάποιος δεν είναι αρκετά έξυπνος. Υπάρχουν όμως κάποια «θέματα» που είναι συνηθισμένα αντικείμενα έντασης και αισθήματος κατωτερότητας.

H εξωτερική εμφάνιση. Το «βάσανο» της εξωτερικής εμφάνισης απασχολεί κυρίως τις γυναίκες, αγγίζει όμως σε αρκετά μεγάλο βαθμό και τους άντρες. Για τις γυναίκες, που από πολύ παλιά –αλλά πολύ περισσότερο στη σύγχρονη εποχή– μεγαλώνουν μαθαίνοντας να φροντίζουν την εμφάνισή τους, να μακιγιάρονται, να στολίζονται για να αρέσουν και να είναι επιθυμητές, είναι πολύ συνηθισμένο να μην είναι ευχαριστημένες με την εμφάνισή τους.

Το πρόβλημα έχει γίνει τις τελευταίες δεκαετίες ακόμη πιο έντονο, επειδή μονίμως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με όμορφους, καλλίγραμμους, σχεδόν «τέλειους» ανθρώπους, οι οποίοι απέχουν μεν πολύ από το μέσο όρο των «κοινών θνητών», προβάλλονται όμως ως πρότυπα ομορφιάς τα οποία θα έπρεπε να πλησιάσουμε. Από αυτό δεν εξαιρούνται ούτε οι άντρες, οι οποίοι αν και δεν είναι απαραίτητο να έχουν το τέλειο πρόσωπο, όμως δεν μπορούν να αποφύγουν τη σύγκριση με τα «θεϊκά» μυώδη και αρρενωπά κορμιά κάποιων μοντέλων και σταρ.

H σ@ξουαλική ικανότητα. Για τους άντρες η σεξουαλική ικανότητα αποτελεί συνηθισμένο αντικείμενο κόμπλεξ και αισθήματος κατωτερότητας. Αυτό που είναι για τις γυναίκες η ομορφιά είναι για τους άντρες οι δυνατότητές τους στο σεξ. H αυτοπεποίθησή τους, η ψυχική τους ισορροπία εξαρτάται από αυτές. Έτσι, η παραμικρή δυσκολία σε αυτό τον τομέα μπορεί να τους δημιουργήσει τεράστια αναστάτωση.

H ηλικία. Μια ακόμη πηγή δυσαρέσκειας και εσωτερικών συγκρούσεων είναι η ηλικία. Παρόλο που ο πληθυσμός των ανεπτυγμένων κοινωνιών αποτελείται όλο και περισσότερο από ανθρώπους της τρίτης ηλικίας, αυτές οι κοινωνίες μοιάζουν να λατρεύουν όλο και πιο πολύ τη νεότητα και να απεχθάνονται το γήρας και τα σημάδια του. Το «σύμπλεγμα του Πίτερ Παν», όπως το ονομάζουν οι ειδικοί, του «αιώνιου παιδιού» δηλαδή, απασχολεί άντρες και γυναίκες, που βλέπουν στα γηρατειά μια εποχή αναγκαστικής παραίτησης, απομόνωσης, αχρηστίας, καθώς στην κοινωνία της παραγωγικότητας αξία έχουν όσοι μπορούν να συμμετέχουν στην παραγωγή.

H μόρφωση. Αυτό που επίσης κάνει πολλούς ανθρώπους να αμφιβάλλουν για τον εαυτό τους και να νιώθουν ανεπαρκείς είναι οι διανοητικές τους ικανότητες, η εξυπνάδα και η μόρφωσή τους. Ένας πολύ συχνός λόγος για τον οποίον επισκέπτονται άντρες και (περισσότερο) γυναίκες τους ψυχοθεραπευτές είναι η αίσθησή τους ότι δεν είναι αρκετά έξυπνοι, δεν ξέρουν να εκφράζονται, αλλά και ότι δεν έχουν επαρκή μόρφωση και υστερούν απέναντι στους άλλους.

Το «σύμπλεγμα του Πίτερ Παν», δηλαδή του «αιώνιου παιδιού», απασχολεί άντρες και γυναίκες.
Οι «σχέσεις υποταγής». Όλο και πιο συχνά κάνει την εμφάνισή του τα τελευταία χρόνια ένα καινούργιο πρόβλημα, που –ιδιαίτερα στις νέες γυναίκες– παίρνει διαστάσεις συμπλέγματος και τις δυσκολεύει ιδιαίτερα στη δημιουργία σταθερών σχέσεων με το άλλο φύλο: είναι το «κόμπλεξ της υποταγής».

Σε μια κοινωνία ατομικιστών, στην οποία τα παιδιά μεγαλώνουν σαν μικροί βασιλιάδες, όπου όλα στρέφονται γύρω από αυτά, χωρίς εκείνα να χρειάζεται πολλές φορές να αναλάβουν την παραμικρή ευθύνη είτε για τον εαυτό τους είτε για τους άλλους, είναι πολύ δύσκολο να συμβιβαστούν αργότερα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες κάποιου άλλου. Πολλοί νέοι άνθρωποι λοιπόν αντιδρούν με ένταση, με πανικό σχεδόν, όταν βρεθούν σε μια επαγγελματική ή σε μια προσωπική σχέση εξάρτησης. Ιδιαίτερα για τις νέες κοπέλες, συχνά η σχέση αγάπης με έναν άντρα τις κάνει να φοβούνται ότι τους ζητείται να υποταχθούν και ότι θα γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης.

Η αίσθηση ότι μειονεκτούν τους χρησιμεύει για να μην αντιμετωπίζουν δυσάρεστες καταστάσεις.
Πώς δημιουργούνται τα κόμπλεξ
Πώς φτάνει ένας άνθρωπος στο σημείο να αρνείται τόσο πολύ τον εαυτό του επειδή έχει (ή πιστεύει ότι έχει) μεγάλη κοιλιά ή επειδή δεν είναι πια είκοσι ετών; Μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι «βάσεις» για την ανάπτυξη αισθήματος κατωτερότητας και κόμπλεξ μπαίνουν στην αρχή της ζωής μας. Στα μάτια των γονιών μας πρωτοβλέπουμε τον εαυτό μας. Όσο πιο αυστηρή και κριτική είναι αυτή η ματιά, τόσο πιο αυστηροί θα είμαστε κι εμείς με τον εαυτό μας και τις αδυναμίες του.

H ανάπτυξη μιας υγιούς και σταθερής προσωπικότητας προϋποθέτει την άνευ όρων αγάπη και αποδοχή των ανθρώπων που είναι σημαντικοί για μας κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Όταν οι γονείς δεν μπορούν να αποδεχτούν κάποια χαρακτηριστικά μας ή μας προσφέρουν την αγάπη τους υπό όρους, μαθαίνουμε ότι αξίζουμε μόνο αν είμαστε όπως μας θέλουν αυτοί. Μαθαίνουμε έτσι να ντρεπόμαστε για τις ατέλειές μας ή επινοούμε διάφορες μεθόδους για να τις κρύβουμε από τους άλλους, αλλά κυρίως από τον ίδιο μας τον εαυτό.

Γι’ αυτό, άλλοτε είναι εντελώς ξεκάθαρο τι δημιουργεί σ’ έναν άνθρωπο αίσθημα κατωτερότητας, και έχει να κάνει με πρότυπα και αξίες που κυριαρχούσαν μέσα στην οικογένεια (αν π.χ. η μητέρα θεωρούσε την κομψότητα απαραίτητο στοιχείο θηλυκότητας, ίσως η κόρη να θεωρεί τον εαυτό της άσχημο αν έχει μερικά κιλά παραπάνω), και άλλοτε δεν είναι. Πολλές φορές είναι ένα γενικότερο αίσθημα αμφισβήτησης του ίδιου μας του εαυτού. Χρειάζεται συχνά πολύ «ψάξιμο» για να βρει κανείς και να παραδεχτεί τι τον κάνει να αισθάνεται μειονεκτικά.

Χρησιμεύουν σε κάτι τα κόμπλεξ;
Πολλές φορές αυτή η αίσθηση ότι μειονεκτούμε μας χρησιμεύει για να αποφεύγουμε να αντιμετωπίζουμε καταστάσεις που μπορεί να μας είναι δυσάρεστες. Αν λοιπόν κάποιος πιστεύει ότι δεν είναι αρκετά έξυπνος –και με αυτήν τη δικαιολογία δεν τολμάει να αρχίσει μια σταδιοδρομία ή να ψάξει για μια καλύτερη δουλειά–, με αυτό τον τρόπο αποφεύγει τις αποτυχίες. Χάνει όμως ταυτόχρονα και κάθε ευκαιρία να πετύχει, ώστε να αναθεωρήσει αυτήν την αντίληψη που έχει για τις ικανότητές του.

Με παρόμοιο τρόπο τα κόμπλεξ μπορεί να γίνουν εμπόδιο στο να δημιουργήσουμε και να νιώσουμε εμπιστοσύνη στις σχέσεις μας. Αν πιστεύουμε π.χ. ότι είμαστε άσχημοι ή ότι κάτι επάνω μας είναι άσχημο και απωθητικό, έχουμε την τάση να κρυβόμαστε για να μην εισπράξουμε την απόρριψη των άλλων. Έτσι όμως γινόμαστε «αόρατοι» και για τους άλλους και επιβεβαιώνουμε με τον τρόπο αυτό τους φόβους μας: «ορίστε, δεν με πλησιάζει κανείς, άρα είμαι πράγματι τόσο άσχημος». Άνθρωποι με πολύ έντονο το αίσθημα κατωτερότητας φτάνουν στο σημείο να υποτιμούν τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται γι’ αυτούς ή με τους οποίους δημιουργούν σχέσεις: «για να θέλει να είναι μαζί μου, δεν αξίζει και πολλά». Μια τόσο στρεβλωμένη αντίληψη του εαυτού ή στοιχείων του εαυτού δεν είναι εύκολο ν’ αλλάξει.

Υπάρχει τρόπος να απαλλαγούμε από τα κόμπλεξ;
Αυτό που μπορούμε να κάνουμε, όταν παρατηρούμε ότι κάτι που θεωρούμε αδύναμο σημείο μας, μας καταδυναστεύει, είναι να προσπαθήσουμε κατ’ αρχάς να παρατηρήσουμε τις αντιδράσεις μας σχετικά με αυτό το θέμα. Συνήθως, όταν πιστεύουμε ότι μειονεκτούμε σε κάτι, ρίχνουμε το βάρος σε κάτι άλλο για να αναπληρώσουμε το «έλλειμμα». Ένα πολύ κοινότοπο παράδειγμα είναι ο άνθρωπος που πιστεύει ότι είναι άσχημος και προβάλλει ιδιαίτερα τις διανοητικές του ικανότητες. Μια άλλη στρατηγική, όταν αισθανόμαστε μειονεκτικά με κάποιο χαρακτηριστικό μας, είναι να προσπαθούμε να το κρύψουμε, να αποφεύγουμε «κακοτοπιές», για να μην πληγωθούμε.

Κρύβουμε λοιπόν την κοιλιά μας κάτω από φαρδιά ρούχα ή την υποτιθέμενη έλλειψη εξυπνάδας στη σιωπή και τη μη συμμετοχή. Ακόμη, είναι πολύ συνηθισμένο να αξιολογούμε τις αντιδράσεις των άλλων με τρόπο που να επιβεβαιώνουν την αρνητική γνώμη που έχουμε για τον εαυτό μας. Με έναν ιδιαίτερα «επιτήδειο» τρόπο αγνοούμε ή υποτιμάμε τις θετικές και υπερτιμάμε τις αρνητικές αντιδράσεις. Αν παρατηρήσουμε λοιπόν τη συμπεριφορά μας και κατανοήσουμε με ποιο τρόπο «τρέφουμε» το αίσθημα κατωτερότητας, μπορούμε να υιοθετήσουμε μια συμπεριφορά περισσότερο τολμηρή, αλλάζοντας με πολύ μικρά βήματα τις παραπάνω «στρατηγικές».

Να τολμήσουμε δηλαδή να δείξουμε περισσότερο αυτό που συνηθίζαμε να κρύβουμε. Να μην προσπαθούμε τόσο πολύ να τραβάμε την προσοχή αλλού, προκειμένου να μην καταλάβουν οι άλλοι πόσο μειονεκτούμε. Κι ακόμη, να αξιολογούμε τις αντιδράσεις των άλλων πιο ρεαλιστικά, δεχόμενοι εξίσου και τις θετικές και τις αρνητικές. Μπορεί με τον τρόπο αυτό να αντιληφθούμε ότι ένα μεγάλο μέρος του «βουνού» που βλέπουμε μπροστά μας είναι οφθαλμαπάτη και ότι όλοι οι άλλοι δεν βλέπουν παρά ένα μικρό λοφάκι!

Άνθρωποι με έντονο το αίσθημα κατωτερότητας υποτιμούν όσους ενδιαφέρονται γι’ αυτούς! Λουΐζα Βογιατζή – Συμβουλευτική Ψυχολόγος,Vita.gr