Επιστημονικές Ενστάσεις Εναντίον της Ύπαρξης της Ψυχής

Μπορούν ακόμα να παρακολουθήσουν τις επιδράσεις ειδικών γονιδίων και νευρομεταβιβαστών πάνω στη λειτουργία του εγκεφάλου και να δημιουργήσουν με ισχυρούς υπολογιστές διάφορα μοντέλα για τα νευρικά φαινόμενα. Παρόλα αυτά συνεχίζουν να μην μπορούν να εξηγήσουν το φαινόμενο της υποκειμενικής συνείδησης.

Ο νευροφυσιολόγος Ντέιβιντ Τσάλμερς, που έχει ασχοληθεί και με τη τεχνητή νοημοσύνη, χαρακτηρίζει την ανακάλυψη των εγκεφαλικών προτύπων της σκέψης σαν το εύκολο πρόβλημα και το γιατί εμφανίζεται η συνείδηση μέσα από μια φυσική διαδικασία σαν το δύσκολο πρόβλημα. Το βαθύ επομένως ερώτημα για τον Τσάλμερς είναι «γιατί οποιοδήποτε φυσικό σύστημα, μηχανή ή ζώο σχετίζεται με τη συνείδηση». Και επισημαίνει: «Οι εγκέφαλοι όμως το έκαναν, γιατί λοιπόν να μην το κάνουν και οι μηχανές;» Γιατί δηλαδή να μην μπορούμε να κάνουμε έναν υπολογιστή να σκέφτεται, να αισθάνεται και να γνωρίζει τον εαυτό του, να έχει με άλλα λόγια «ψυχή»;

Ο φιλόσοφος Νταν Ντένετ έχει επινοήσει ένα από τα κλασσικά πειράματα σκέψης της τεχνητής νοημοσύνης: την αντικατάσταση ενός φυσικού εγκεφάλου από έναν ομοιόμορφο ακριβώς εγκέφαλο, φτιαγμένο όμως από κάτι διαφορετικό (π.χ. από πυρίτιο). Κύτταρο προς κύτταρο, κομμάτι προς κομμάτι όλοι οι νευρώνες αντικαθίστανται από πυρίτιο. Κάθε κομμάτι πυριτίου θα έχει τις ίδιες ακριβώς συνδέσεις και συμπεριφορά με το κύτταρο που αντικαθίσταται. Θα εξαφανιζόταν τότε η υποκειμενική συνείδηση του ατόμου;

Ο Άντριου Μπράουν απαντά σε αυτό το ερώτημα ως εξής:
Κανείς δεν έχει ανακαλύψει ακόμα τίποτα το μαγικό για το τρόπο που αποστέλλουν σήματα μεταξύ τους οι νευρώνες στον εγκέφαλο. Είναι πολύ πολύπλοκος, αλλά είναι μόνο χημικές ουσίες και ηλεκτρισμός. Μπορούμε να τον μετρήσουμε και να τον μιμηθούμε. Αυτό έχει ήδη γίνει περιφερειακά στον εγκέφαλο. Υπάρχει μια θεραπεία για τη κωφότητα που αντικαθιστά ένα ελαττωματικό νεύρο με ένα σύστημα κυκλωμάτων. Ήδη σκεπτόμαστε θεραπείες για την τυφλότητα που θα αντικαθιστούσαν το μάτι με μια κάμερα τηλεόρασης. Γιατί να μην αντικαταστήσουμε λοιπόν έναν ολόκληρο εγκέφαλο και να δείξουμε έτσι ότι το πυρίτιο μπορεί να υποστηρίξει τη συνείδηση όπως ακριβώς και ο άνθρακας;

Ο Ντένετ συμπεραίνει τελικά ότι το δύσκολο πρόβλημα, όπως το ορίζει ο Τσάλμερς, δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια οφθαλμαπάτη. Όταν θα έχουν λυθεί όλα τα «εύκολα» προβλήματα για το πώς επεξεργάζεται τις πληροφορίες ο εγκέφαλος, θα ανακαλύψουμε ότι το «δύσκολο πρόβλημα» έχει απλά εξαφανισθεί. Ο Ντένετ, όπως και οι οπαδοί της λεγόμενης «ισχυρής τεχνητής νοημοσύνης», είναι γνωστοί για προφανείς λόγους και σαν ζόμπι. Είναι σίγουροι ότι η συνείδηση θα αποδειχθεί τελικά ότι δεν είναι τίποτα άλλο από ένα σύνολο απλών μαθηματικών επεξεργασιών των πληροφοριών.

Από τη μεριά του ο Ντάνυ Χίλις, ιδρυτής των Thinking Machines, μιας από τις πρώτες επιτυχείς εταιρίες παράλληλης επεξεργασίας, προτείνει την παρακάτω ιδέα:

Φαντασθείτε κάτι σαν το Ίντερνετ, πολλαπλασιασμένο 100 φορές και φαντασθείτε όλες τις μηχανές σε αυτό να ανταλλάσσουν προγράμματα και ότι χρησιμοποιείται αυτά τα προγράμματα για να σχεδιάσετε ένα σύστημα το οποίο θα έτρεχε όχι σε μια μόνο μηχανή, αλλά σε ολόκληρο το δίκτυο -τότε νομίζω ότι θα έχετε την εικόνα ενός πράγματος που μπορεί να είναι αρκετά πολύπλοκο για να είναι συνειδητό.

Και προσθέτει:
Μόλις το κάνετε αυτό, είναι ευκολότερο να δεχθείτε την ιδέα μιας συνειδητής μηχανής. Νομίζω ότι οι άνθρωποι που απορρίπτουν την ιδέα ότι οι μηχανές μπορούν να είναι συνειδητές το κάνουν όχι γιατί υπερεκτιμούν τα θαύματα της συνείδησης, αλλά γιατί υποτιμούν τις ικανότητες των μηχανών. Πολλά από τα επιχειρήματα εναντίον των σκεπτόμενων μηχανών είναι απλώς υπερβολές και διαστρεβλώσεις.

Η δυνατότητα να αποδίδουμε διάφορα νοητικά χαρακτηριστικά σε ειδικές περιοχές του εγκεφάλου, αποτελεί, σύμφωνα με το φιλόσοφο Keith Augustine, μια ισχυρή ένδειξη ότι «τα νοητικά φαινόμενα παράγονται από το ίδιο τον εγκέφαλο απ’ ό,τι από μια άυλη ψυχή που χρησιμοποιεί τον εγκέφαλο για να ελέγχει απλώς το σώμα».

Ένα άλλο επιχείρημα είναι η δημιουργία δύο ξεχωριστών μυαλών που λειτουργούν συγχρόνως σε ένα σώμα, με την αποκοπή του τυλώδους σώματος που συνδέει το αριστερό με το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου (π.χ. για τον περιορισμό των επιληπτικών κρίσεων). Το αποτέλεσμα αυτής της επέμβασης είναι ο σχηματισμός δύο νοητικών συστημάτων, το καθένα με ανεξάρτητα νοητικά χαρακτηριστικά. ∆ιάφορα ψυχολογικά τεστ επιβεβαιώνουν την ύπαρξη δυο ρευμάτων συνείδησης, φανερά ασυνείδητο το ένα του άλλου. Σε μια τέτοια περίπτωση ένας από τους ασθενείς παραπονέθηκε ότι μερικές φορές όταν αγκάλιαζε τη γυναίκα του, το αριστερό του χέρι την έδιωχνε μακριά.

Ο Keith Augustine παρατηρεί:
Εάν ο νους ήταν μια αδιαίρετη άυλη ουσία που μπορούσε να υπάρχει ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο, τότε δε θα έπρεπε να μπορούμε να δημιουργήσουμε (με αυτό το τρόπο) δυο μυαλά. Ούτε θα έπρεπε το μυαλό να επηρεάζεται από οποιαδήποτε επέμβαση στον εγκέφαλο. Εάν ίσχυε ο Καρτεσιανός δυϊσμός, η μόνη επίδραση που θα μπορούσε να είχε η βλάβη του εγκεφάλου θα ήταν να εξουδετερώσει την ικανότητα του νου (ή ψυχής) να ελέγχει το σώμα, αλλά ο ίδιος ο νους θα παρέμενε ανέπαφος.

Ή όπως το θέτει ο Μπάγιερ Μπεγιερστάιν: "Εάν υπάρχει ένας «ελεύθερα επιπλέων» νους, γιατί δεν μπορεί να διατηρήσει την ενότητα της συνείδησης, παρέχοντας ένα κανάλι πληροφορίας ανάμεσα στα δυο αποσυνδεδεμένα ημισφαίρια;»

Και ο Keith Augustine προσθέτει:
Μία από τις βασικές φιλοσοφικές αντιρρήσεις εναντίον του δυισμού είναι η δυσκολία να φαντασθούμε με ποιο τρόπο θα μπορούσε να αλληλεπιδρά ένας μη φυσικός νους με το σώμα, ή να κατοικεί σε αυτό, εφόσον, εξ’ ορισμού, αυτός δεν καταλαμβάνει χώρο. Παρόλο που ο βασικός λόγος για την παρακμή του δυισμού ήσαν οι συντριπτικές μαρτυρίες της νευροφυσιολογίας, η θεωρία της σχετικότητας προσφέρει ένα ακόμα ισχυρό επιχείρημα εναντίον του. Σύμφωνα με το δυϊσμό ο νους υπάρχει στο χρόνο (εφόσον οι νοητικές καταστάσεις μεταβάλλονται), αλλά όχι στο χώρο (αφού είναι μη υλικός). Σύμφωνα όμως με τη θεωρία της σχετικότητας ο χώρος και ο χρόνος είναι απλά οι δυο διαφορετικές όψεις ενός μοναδικού ενιαίου χωρόχρονου.

Εάν πάρουμε λοιπόν στα σοβαρά τη θεωρία της σχετικότητας, και υπάρχουν πολλοί εμπειρικοί λόγοι για να το κάνουμε, οποιαδήποτε οντότητα υπάρχει στο χρόνο θα πρέπει να υπάρχει επίσης στο χώρο και αντιστρόφως. Εναλλακτικές ερμηνείες που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός φυσικού αστρικού σώματος που καταλαμβάνει χώρο, διαφεύγουν από αυτό το επιχείρημα, αλλά είναι πολύ παράλογες εφόσον μια τέτοια οντότητα θα πρέπει να μπορεί να ανιχνευθεί, πράγμα που δεν έχει γίνει ποτέ.

Ο Μπάρυ Μπεγιερστάιν παρουσιάζει πέντε βασικές εμπειρικές μαρτυρίες που υποστηρίζουν την εξάρτηση της συνείδησης από τον εγκέφαλο: Πρώτη είναι η φυλογενετική μαρτυρία που αναφέρεται στην εξελικτική σχέση ανάμεσα στην πολυπλοκότητα του εγκεφάλου και στα γνωστικά χαρακτηριστικά ενός είδους: Όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος του εγκεφάλου και του εγκεφαλικού φλοιού ενός ζώου σε σχέση με το σώμα του και όσο μεγαλύτερη είναι η πολυπλοκότητά τους, τόσο ανώτερη και πιο ευφυής είναι η μορφή ζωής. ∆εύτερη είναι η μαρτυρία της ανάπτυξης, ότι δηλαδή οι νοητικές ικανότητες εμφανίζονται με την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Η αποτυχία στην ανάπτυξη του εγκεφάλου εμποδίζει τη νοητική ανάπτυξη. Τρίτη είναι η κλινική μαρτυρία που περιλαμβάνει τις περιπτώσεις εγκεφαλικής βλάβης που προκύπτουν από ατυχήματα, τοξίνες, ασθένειες και κακή διατροφή, οι οποίες καταλήγουν συχνά σε μη αντιστρεπτές απώλειες των νοητικών λειτουργιών.

Εάν ο νους μπορούσε να υπάρχει ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο, γιατί να μην μπορούσε να αντισταθμίσει τις απωλεσθείσες ικανότητες όταν πεθάνουν τα εγκεφαλικά κύτταρα μετά την εγκεφαλική βλάβη; Τέταρτο είναι η ισχυρότερη πειραματική μαρτυρία για την εξάρτηση νου - εγκεφάλου που προέρχεται από τα πειράματα της νευροφυσιολογίας. Οι νοητικές καταστάσεις σχετίζονται με εγκεφαλικές καταστάσεις. Η ηλεκτρική ή χημική διέγερση του ανθρώπινου εγκεφάλου προκαλεί αντιλήψεις, αναμνήσεις, επιθυμίες και άλλες νοητικές καταστάσεις. Τέλος η εμπειρική μαρτυρία συνίσταται στην επίδραση διαφόρων φαρμάκων που επηρεάζουν προβλέψιμα τις νοητικές καταστάσεις.

Από την άλλη μεριά η ανάμνηση είναι ουσιαστική για την αίσθηση της ταυτότητας. Η ηλεκτρική όμως ή χημική διέγερση του εγκεφάλου μπορεί να εμποδίσει το σχηματισμό νέων μνημών και να προκαλέσει απώλεια μνήμης για συμβάντα που συνέβησαν μέχρι πριν από τρία χρόνια. Οι νευροφυσιολόγοι έχουν συγκεντρώσει αρκετές ενδείξεις ότι τα ίχνη της μακρόχρονης μνήμης εξαρτώνται (και αποτελούνται ίσως) από μεταβολές στις δυνάμεις των συναπτικών συνδέσεων μεταξύ των νευρώνων. Όπως παρατηρεί ο Κόρλις Λαμόντ:

Η σωστή λειτουργία της μνήμης εξαρτάται από τα συνειρμικά πρότυπα που είναι αποθηκευμένα σα μόνιμα δομικά εγγράμματα μέσω του τρόπου των αλληλονευρωνικών συνδέσεων....είναι δύσκολο, πέρα από κάθε μέτρο, να καταλάβουμε πώς θα μπορούσαν αυτά να επιβιώσουν μετά την καταστροφή του ζωντανού εγκεφάλου στον οποίο είχαν αρχικά τη θέση τους.

Ένα ακόμα ισχυρό επιχείρημα για την εξάρτηση νου-εγκεφάλου προέρχεται από τα αποτελέσματα των «εγκεφαλικών βηματοδοτών», οι οποίοι διεγείρουν ηλεκτρικά την παρεγκεφαλίδα στους εγκεφάλους των ψυχωτικών. Οι Τζούντιθ Χούπερ και Ντικ Τέρεσι αναφέρουν τη περίπτωση ενός ασθενούς, πρώην φυσικού, που έπασχε από κατάθλιψη και ενοχλείτο από διάφορες εσωτερικές φωνές που τον προέτρεπαν να πνίξει τη γυναίκα του. Όταν πήρε ένα βηματοδότη, οι δαιμονικές φωνές εξαφανίσθηκαν, μαζί με τη μόνιμη κατάθλιψή του. Κάποια όμως στιγμή τα καλώδια έσπασαν και για μια ακόμη φορά η γυναίκα του απειλήθηκε με στραγγαλισμό. Όταν αυτά επιδιορθώθηκαν, ο ασθενής γιατρεύτηκε για μια ακόμη φορά.

Από την άλλη μεριά μεταβάλλοντας τη χημεία του εγκεφάλου μπορούμε να προκαλέσουμε δραστικές μεταβολές στη προσωπικότητα του ατόμου. Η σχιζοφρένεια και η νόσος Αλτσχάιμερ είναι σημαντικά παραδείγματα για την εξάρτηση νου - εγκεφάλου. Εάν πάλι σκέπτεστε να αυτοκτονήσετε, αρκεί να πάρετε ένα συνδυασμό αγχολυτικού με τριπτοφάνη για να εξαφανιστούν όλες οι σκέψεις σας για τερματισμό της ζωής σας.

Ο Keith Augustine επισημαίνει επίσης:
Εάν ο νους εξαρτάται από τον εγκέφαλο σε όλη τη διάρκεια της ζωής, τότε με κάθε βεβαιότητα εξαρτάται από τον εγκέφαλο και όταν πλησιάζει ο θάνατος. Το γεγονός μόνο ότι ο ανθρώπινος οργανισμός πλησιάζει στο θάνατο δεν μπορεί να μετασχηματίσει ξαφνικά το νου σε μια ανεξάρτητη οντότητα που δε χρειάζεται πια τον εγκέφαλο για να λειτουργήσει. Η εξάρτηση των νοητικών καταστάσεων από τον εγκέφαλο στη διάρκεια της ζωής υπονοεί ισχυρά ότι ο νους πεθαίνει μαζί με τον εγκέφαλο, όπως ακριβώς ένα μη αντεγραμμένο πρόγραμμα υπολογιστή παύει να υπάρχει όταν καταστραφεί ο υπολογιστής στον οποίο τρέχει. Οι μαρτυρίες έτσι για τη συνεχιζόμενη εξάρτηση της συνείδησης από τον εγκέφαλο προσφέρουν μια ισχυρή απόδειξη για την υπόθεση της εξάλειψης.

∆εν είναι όμως όλοι οι επιστήμονες τόσο σκεπτικιστές και αρνητές για το θέμα της ψυχής. Για παράδειγμα ο Τόμας Νέιγκελ υποστηρίζει ότι η συνειδητή εμπειρία είναι υποκειμενική κι επομένως δεν υποτάσσεται στην αντικειμενική επιστημονική κατανόηση. Από την άλλη μεριά ο νομπελίστας νευρολόγος Σερ Τζων Εκλς πίστευε σε μια μη - υλική όψη του ανθρώπου, την οποία ονόμαζε «αυτοσυνείδητο νου». Από την έρευνά του συμπέρανε ότι ο αυτοσυνείδητος νους βοηθούσε τον εγκέφαλο να ολοκληρώσει και εκτιμήσει τις διάφορες πληροφορίες.