Δον Κιχώτης – Σύμβολο ενός ονειροπόλου ή ενός τρελού;

Ο τρελός
Το έργο «Δον Κιχώτης», ή ακριβέστερα «Δον Κιχώτης της Μάντσα», γράφτηκε το 1597 από τον Don Miguel De Cervantes. Κατά περίεργο τρόπο, το βιβλίο, που περιγράφει ένα μεγάλο περιπετειώδες ταξίδι, γράφτηκε ενώ ο Θερβάντες ήταν στη φυλακή της Σεβίλλης, για οικονομικά χρέη. Ίσως, αν ο Θερβάντες είχε χρήματα για να πληρώσει τα χρέη του, ένας από τους πιο αγαπημένους χαρακτήρες της λογοτεχνίας να μην είχε γεννηθεί.

Ποιο είναι όμως αυτό το στοιχείο στην προσωπικότητα του Δον Κιχώτη που τον ανάγει σε αγαπημένο ήρωα και προκαλεί τη φαντασία μας;
Γιατί ενώ από τη μια περιγελούμε τα όνειρά του και την παράλογη περιπέτεια στην οποία εμπλέκεται, την ίδια στιγμή ταυτιζόμαστε μαζί του; Τί είναι αυτό που μας κάνει να γελάμε με τον Σάντσο Πάντσο, τον ακόλουθό του, και παράλληλα να τον αγαπάμε τόσο πολύ;
Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε λίγο καλύτερα τον «ιππότη με τη θλιμμένη έκφραση» για να ανακαλύψουμε ποια ευαίσθητη χορδή της ψυχής αγγίζει μέσα μας.

Ο χαρακτήρας του Δον Κιχώτη προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα:
Από τη μια γελάμε μαζί του και με τις πράξεις του και από την άλλη μας γοητεύει. Ένας μεσήλικας ευγενής της επαρχίας που δεν του λείπει τίποτα και που ζει με μια σχεδόν «ιδεατή» άνεση, σηκώνεται μια μέρα, φοράει πανοπλία, χρήζει τον εαυτό του ιππότη και ξεκινά το ταξίδι. Το χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία του μας διασκεδάζει, η αγάπη του για την ευγενική Δέσποινα (που εμείς γνωρίζουμε ότι είναι μια απλή χωριατοπούλα) μας φαίνεται γελοία, και η μάχη που δίνει ενάντια στους «Γίγαντες», ενώ όλοι γνωρίζουμε ότι πρόκειται για ανεμόμυλους, μας κάνει να κλαίμε από τα γέλια. Τότε, τι είναι αυτό που μας γοητεύει τόσο πολύ στο χαρακτήρα του και δεν τον απορρίπτουμε αμέσως ως τρελό;

Ίσως η απάντηση να μη βρίσκεται μόνο στον Δον Κιχώτη αλλά σε αυτό που ο Θερβάντες προσπάθησε να μας εξηγήσει μέσα από αυτόν:
Σε κάθε πολιτισμό ή παραδοσιακή κοινωνία υπάρχει ο χαρακτήρας του τρελού, ο τρελός του χωριού που τολμά να πει όσα όλοι οι άλλοι δεν τολμούν να πουν από φόβο. Είναι αυτός που ζει όπως θέλει και όλοι τον ζηλεύουν κατά κάποιο τρόπο γιατί θα ήθελαν να κάνουν το ίδιο, αλλά ντρέπονται. Είναι ο τρελός του Σαίξπηρ, που τολμά να πει την αλήθεια κατάμουτρα στο βασιλιά και παρόλα αυτά τη γλυτώνει. Είναι ο έλληνας Ζορμπάς, που χορεύει το κέφι του και μαθαίνει τον «πολιτισμένο» άνθρωπο πράγματα που δε θα βρει μέσα στα βιβλία. Είναι ο «τρελός του χωριού» στη δημιουργία του Ντοστογιέφσκι, που λέει την αλήθεια στο πρόσωπο όλων. Έτσι και ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες, είναι αυτός που ζει ακολουθώντας έναν τρόπο ζωής που κανείς μας δεν τολμά να ακολουθήσει. Γελάμε με τον Δον Κιχώτη και το όνειρό του, γελάμε μαζί του και ταυτόχρονα τον ζηλεύουμε λιγάκι. Ζηλεύουμε την ανδρεία του να αφήσει πίσω μια άνετη ζωή, και να ξεκινήσει μια ζωή γεμάτη περιπέτεια και μαγεία, που εμψυχώνεται από πνεύμα ιπποσύνης.

Ο Θερβάντες δεν προσπαθεί να μας πείσει ότι ο Δον Κιχώτης έχει τα λογικά του ή ότι έχει συνείδηση των πράξεών του. Ακριβώς το αντίθετο, δεν είναι η λογική του αυτή που μας συνεπαίρνει, αλλά η τρέλα του. Ποιός από εμάς δεν θα ήθελε να τα αφήσει όλα πίσω και να κυνηγήσει το όνειρό του, να μην έχει καμιά έγνοια για τους περιορισμούς που μας βάζει η ηλικία, η οικογένεια, η δουλειά κα.; Ποιός από εμάς δε θα ήθελε να αγγίξει τα αστέρια, να γιατρέψει τον κόσμο, να γίνει ήρωας χωρίς τις απαραίτητες έγνοιες για τις «τεχνικές λεπτομέρειες» της ζωής; Ζηλεύουμε τον Δον Κιχώτη και την ικανότητά του να εκπληρώσει το όνειρό του. Τον ζηλεύουμε και την ίδια στιγμή γελάμε μαζί του επειδή το ταξίδι του δεν έχει σύνδεση με την πραγματικότητα. Τότε όμως, πως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το παράδειγμά του και να πάρουμε έμπνευση για τη ζωή μας από αυτόν;

Ο Θερβάντες μας δίνει τη λύση σε αυτό το πρόβλημα: Ο Δον Κιχώτης είναι ο ήρωας αυτού του μυθιστορήματος αλλά όχι ο μόνος ήρωας. Πως θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει ένα “ιππότης” χωρίς τον ακόλουθό του; Ο Δον Κιχώτης δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον Σάντσο Πάντσο, τον πιστό φίλο και υπηρέτη του.

Αυτοί οι δύο χαρακτήρες είναι τόσο στενά συνδεδεμένοι ώστε δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τον έναν χωρίς να αναφέρουμε τον άλλον. Επιπλέον, υπάρχουν αυτοί που υποστηρίζουν ότι δεν πρόκειται για δυο ξεχωριστούς χαρακτήρες αλλά για έναν με δύο όψεις. Με την πρώτη ματιά αυτοί οι δύο χαρακτήρες είναι ουσιαστικά διαφορετικοί. Ο Δον Κιχώτης είναι ψηλός και λεπτός, ο Σάντσο Πάντσο κοντός και παχύς. Ο Δον Κιχώτης πετάει στα σύννεφα, ο Σάντσο πατάει γερά στη γη. Ο Δον Κιχώτης πάει να υπηρετήσει μία ευγενική Δεσποσύνη και υψηλά ιδανικά, ενώ τον Σάντσο τον απασχολεί το επόμενο γεύμα. Όλα αυτά σημειώνουν τις διαφορές τους. Υπάρχει όμως ένα στοιχείο που τους ενώνει- η αφοσίωση του ενός για τον άλλον. Ο Δον Κιχώτης δεν μπορεί να επιβιώσει ούτε λεπτό στην περιπέτειά του χωρίς τον Σάντσο και ο Σάντσο, που μοιάζει να μη συμφωνεί σχεδόν σε τίποτα με τον αφέντη του, δεν μπορεί να ζήσει ούτε στιγμή χωρίς εκείνον. Αγαπούν ο ένας τον άλλον και αλληλοεξαρτιούνται. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Διαφορετικοί πολιτισμοί σε διαφορετικές χρονικές στιγμές έχουν παρουσιάσει τον άνθρωπο ως μια διπλή οντότητα. Το ένα μέρος, το υψηλό που ονομάζεται ψυχή ή πνεύμα. Και το άλλο μέρος , το γήινο, η προσωπικότητα που τη χρησιμοποιεί η ψυχή ως όχημα για να μπορεί να εκφραστεί σε αυτόν τον κόσμο. Ο Δον Κιχώτης είναι η καρδιά, ο ονειροπόλος, το πνευματικό μέρος του ανθρώπου που αναζητά την ομορφιά, την αγάπη, κυνηγά για τα ιδεώδη της δικαιοσύνης, της ανδρείας και της τιμής. Από την άλλη ο Σάντσο είναι πρακτικός. Μπορεί να δει κατάματα την πραγματικότητα και να την αξιολογήσει. Είναι η δική του παρουσία που επιτρέπει στον Δον Κιχώτη να εκπληρώσει τα όνειρά του. Ο Σάντσο είναι η ύλη. Είναι απασχολημένος με τις υλικές ανάγκες - να φάει, να κοιμηθεί, να τεμπελιάσει. Βλέπει την πραγματικότητα όπως είναι.

Ο Θερβάντες χτίζει μια γέφυρα ανάμεσα σε αυτούς τους δύο χαρακτήρες. Ποιός από τους δύο είναι Σοφός; Ο Δον Κιχώτης, ο μορφωμένος άνθρωπος που ζει μέσα στον κόσμο της φαντασίας του, ή ο αδαείς Σάντσο που βλέπει τα πράγματα με καθαρότητα; Ίσως δεν τίθεται θέμα εξυπνάδας ή χαζομάρας. Ο Θερβάντες επίτηδες μας παρουσιάζει μια κωμική κατάσταση να επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά, όπου ο Σάντσο προειδοποιεί τον Δον Κιχώτη ότι δεν είναι σε θέση να κρίνει με αντικειμενικότητα την πραγματικότητα και ο Δον Κιχώτης δεν τον ακούει, αλλά μπλέκει σε νέα προβλήματα κάθε φορά. Υπάρχει τρόπος να δούμε αυτή την επικοινωνία ως κάτι που μπορεί να μας εμπνεύσει και όχι ως γελοία;

Να αγγίξουμε τον ουρανό με τα πόδια στη γη
Σε πολλούς πολιτισμούς δίνεται στον άνθρωπο ο συμβολισμός του δέντρου, με το κεφάλι στον ουρανό και τα πόδια βαθειά ριζωμένα στη γη. Είναι η ένωση του πνεύματος και της ύλης, του ονείρου και της πραγμάτωσής του. Πρέπει να ψάξουμε μέσα μας για να ανακαλύψουμε τον Δον Κιχώτη. Είναι ο Ιππότης που ονειρεύεται περιπέτειες και ηρωικές πράξεις, που αναζητά το υψηλότερο μέσα του και προσπαθεί να πραγματώσει το πεπρωμένο του πάνω στη γη. Χωρίς να εγκαταλείψουμε τον «Ιππότη» δεν πρέπει όμως να παραμελήσουμε και τον Σάντσο, που αντιπροσωπεύει την ικανότητά μας να ζήσουμε σε αυτόν τον κόσμο, μας δίνει διαύγεια και μας επιτρέπει να ξεχωρίσουμε τη διαφορά ανάμεσα σε απλούς ανεμόμυλους και τερατώδεις γίγαντες. Σοφία είναι η γνώση που μας επιτρέπει να συνδυάσουμε αυτά τα δύο. Το να αποκοπούμε τελείως από την ύλη, θα ήταν να το βάλουμε στα πόδια από τη ζωή.

Να αποκοπούμε από τα όνειρα μας θα ήταν ακόμα χειρότερο. Θα ήταν να το βάλουμε στα πόδια από τον εαυτό μας. Πρέπει να φορέσουμε τη σκουριασμένη πανοπλία του Δον Κιχώτη, να σκαρφαλώσουμε το γαϊδουράκι του Σάντσο, να επαινέσουμε τη Δεσποσύνη μας Δουλτσινέα (το όνειρο που θα θέλαμε να πραγματώσουμε), να κοιτάξουμε την πραγματικότητα με διαύγεια και να ξεκινήσουμε το ταξίδι...