Η ψυχανάλυση, ο πιο γνωστός ίσως κλάδος της ψυχολογίας, έχει ασχοληθεί σε μεγάλο βαθμό και με το θέμα της θρησκείας. Η ψυχολογία, ως επιστήμη που μελετά τις εκδηλώσεις της συμπεριφοράς του ανθρώπου, ταυτόχρονα με τις σκέψεις, τις ιδέες και τα συναισθήματά του, περιλαμβάνει αναλύσεις θεσμών όπως η πολιτική και η θρησκεία.
Αυτό ήταν αναπόφευκτο, καθώς η θρησκευτική εμπειρία, η πίστη σε δεισιδαιμονίες και προλήψεις, αλλά και η οργάνωση της προσωπικής ηθικής με βάση συγκεκριμένα αυστηρά πρότυπα, αποτελούσαν πάντοτε αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων. Πολυάριθμοι ψυχαναλυτές, φορείς διαφορετικών πεποιθήσεων και ιδεών, έδειξαν ενδιαφέρον για τη θρησκεία, εξετάζοντας πολλές διαφορετικές πτυχές της. Τρεις από τους πλέον γνωστούς και αξιόλογους ήταν ο Φρόυντ, ο Γιουνγκ και ο Φρομ. Θα παρουσιάσω σε διαφορετικά άρθρα κάποια θεμελιώδη στοιχεία των μελετών και των συμπερασμάτων τους, ακολουθούμενα από μερικές δικές μου παρατηρήσεις.
Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ θεωρείται από τους περισσότερους ως «ο πατέρας της ψυχανάλυσης». Με τις πρωτοποριακές για την εποχή θεωρίες του για το ασυνείδητο και την επίδρασή του στη συμπεριφορά, τα όνειρα και τους συμβολισμούς που μπορεί να κρύβουν, αλλά και την εγκαινίαση μιας νέας μεθόδου διάγνωσης και θεραπείας, έφερε επανάσταση στον τομέα της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής.
Πολλοί επιστήμονες δεν συμφώνησαν με τις ιδέες του, οδηγούμενοι στην εξαγωγή διαφορετικών συμπερασμάτων και την ίδρυση δικών τους σχολών. Και μόνη όμως η αναταραχή που προκάλεσε ο Φρόυντ στα λιμνάζοντα μέχρι τότε ύδατα της ψυχολογίας, που γέννησε πολυάριθμες νέες τάσεις και ρεύματα, αποτελεί μεγαλειώδες επίτευγμα που μπορεί να συγκριθεί με το αντίστοιχο του Δαρβίνου στη βιολογία.
Το βιβλίο στο οποίο εκθέτει εξ ολοκλήρου τις παρατηρήσεις και τις απόψεις του για τη θρησκεία είναι το μέλλον μιας αυταπάτης
. Για τον Φρόυντ η θρησκεία έχει της ρίζες της στην αδυναμία του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις εξωτερικές δυνάμεις της φύσης, αλλά και τα δικά του ένστικτα και αδυναμίες. Η θρησκεία παρουσιάζεται σε ένα πρώιμο στάδιο της ψυχοδιανοητικής ανάπτυξης, όταν ο άνθρωπος δεν είναι ακόμα έτοιμος να αντιμετωπίσει αυτές τις δυνάμεις με τη λογική. Αυτό που κάνει είναι είτε να τις απωθεί, είτε να προσπαθεί να τις «ελέγξει» με άλλες αντισταθμιστικές συναισθηματικές δυνάμεις.
Σ' αυτήν την διεργασία αναπτύσσεται η λεγόμενη αυταπάτη
, η οποία βασίζεται στις προσωπικές εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας. Ο άνθρωπος, αντιμέτωπος με απειλητικές, ανεξέλεγκτες και ακατανόητες δυνάμεις, φέρνει στο νου του εμπειρίες από την παιδική του ηλικία, στην οποία ένιωθε προστατευόμενος από έναν πανίσχυρο πατέρα. Έναν πατέρα που θεωρούσε ισοδύναμο υπέρτατης σοφίας και δύναμης, ενώ για να κερδίσει την αγάπη και προστασία έπρεπε να υπακούει στις προσταγές του και να αποφεύγει να παρακούει τις απαγορεύσεις του.
Επομένως, σύμφωνα με τον Φρόυντ, η θρησκεία είναι μια επανάληψη των παιδικών εμπειριών, καθώς ο άνθρωπος αντιμετωπίζει τους φόβους του με τον ίδιο τρόπο όπως όταν ήταν παιδί, δηλαδή με την προσκόλληση σε έναν παντοδύναμο πατέρα. Ο Φρόυντ μάλιστα προχωράει ένα βήμα παραπάνω από το να θεωρήσει τη θρησκεία ως μια αυταπάτη. Υποστηρίζει οτι η θρησκεία είναι κίνδυνος, καθώς τείνει να συνδεθεί με κάποιους θεσμούς όπως η εξουσία και η ανισότητα, ενώ αποτελεί εμπόδιο στην κριτική σκέψη και την ελεύθερη νόηση.
Αυτοί είναι οι δύο βασικοί λόγοι της τεράστιας οπισθοδρόμησης που γνώρισε η ανθρωπότητα τα χρόνια του μεσαίωνα, ενώ για την ανάκαμψη που παρατηρήθηκε στο Διαφωτισμό υπεύθυνη είναι η επιστροφή στη λογική σκέψη. Ακόμα, επικίνδυνη είναι η ενσωμάτωση της ηθικής στη θρησκεία, γιατί αν ακολουθούνται κάποιοι κανόνες απλά και μόνον επειδή αποτελούν εντολές του Θεού, τότε το μέλλον της ηθικής εξαρτάται απόλυτα από την πίστη που έχουμε στο Θεό. Εφόσον λοιπόν η θρησκευτική πίστη βρίσκεται σε παρακμή, η συνεχιζόμενη ταύτιση θρησκείας και ηθικής θα οδηγήσει σε κατάρρευση των ηθικών αξιών.
Οι θεμελιώδεις αξίες κατά τον Φρόυντ είναι η αγάπη προς τον πλησίον και η ελευθερία. Επίσης, θεωρούσε οτι υπάρχει σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ λογικής και ελευθερίας, ενώ η άποψη του για την αρετή της γνώσης συμπυκνώνεται στο γνωστό ρητό “η γνώση απελευθερώνει - wissen macht frei”. Ο άνθρωπος θα πρέπει να μορφωθεί για να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα. Όταν μάθει οτι δεν υπάρχει τίποτα άλλο στο οποίο μπορεί να στηρίζεται, εκτός από τις δικές του δυνάμεις, τότε θα μάθει να τις χρησιμοποιεί καλύτερα. Μόλις σταματήσει να τρέφει την αυταπάτη ενός Θεού-πατέρα, αντιμετωπίζοντας τη μοναξιά και την ασημαντότητα του μέσα στο σύμπαν, τότε θα έχει ελευθερωθεί.
Μονάχα ο ελεύθερος άνθρωπος, ο οποίος έχει απαλλαγεί από την εξουσία (μια εξουσία που απειλεί και ταυτόχρονα προστατεύει), μπορεί να αντιληφθεί χωρίς αυταπάτες τον κόσμο και το ρόλο του μέσα σ' αυτόν. Μόνο αν νιώσουμε σαν μεγάλοι και πάψουμε να είμαστε παιδιά, μόνο τότε θα τολμήσουμε να σκεφτόμαστε για λογαριασμό μας, έτσι ώστε να απελευθερωθούμε από την τυραννία της εξουσίας.
Αυτές ήταν, σε γενικές γραμμές, οι θέσεις που αναπτύσσει ο Φρόυντ μέσα στο βιβλίο του «το μέλλον μιας αυταπάτης». Παρατηρούμε οτι τα συμπεράσματά του βασίζονται σε λογικές παρατηρήσεις και συλλογισμούς, αντίθετα με τις θέσεις των υποστηρικτών της θρησκείας που στηρίζονται κατά κύριο λόγο σε «θεόπνευστα» δόγματα. Προσωπικά πιστεύω οτι καταφέρνει να αναλύσει με αξιοθαύμαστο τρόπο τις περισσότερες πτυχές της θρησκείας και την επίδρασή τους στην ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά. Η θέση οτι ο άνθρωπος καταφεύγει στη θρησκεία, αδυνατώντας να ερμηνεύσει τον κόσμο και τον εαυτό του με τη λογική, με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο.
Άλλωστε, ανάλογες απόψεις είχαν διατυπώσει πολλοί αξιόλογοι διαφωτιστές, φιλόσοφοι και μελετητές της θρησκείας πριν τον Φρόυντ. Επιπλέον,θεωρώ ως απόλυτα ορθή την επισήμανση που έκανε για τους κινδύνους που κρύβει η θρησκεία. Δεν απειλεί απλά να μεταβάλει τους ανθρώπους σε πιστούς υπηρέτες κάθε φασιστικού καθεστώτος, αλλά αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη του πνεύματος και της ηθικής τους.(το έχει κάνει εδώ και πολλά χρονιά! άπλα έχουν αλλάξει τον θεό με ένα εθνοσωτήρα! που θα τους λύσει τα προβλήματα! )
Η ιδέα του Θεού στο ρόλο ενός εξουσιαστικού πατέρα νομίζω πως καλύπτει ένα μεγάλο μέρος του παγκόσμιου θρησκευτικού φαινομένου. Δυστυχώς όμως, δεν είναι επαρκής για να καλύψει το σύνολο της θρησκευτικής εμπειρίας, όπως την αντιλαμβάνεται ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά. Αρχικά, ο σαδιστικός και απολυταρχικός πατέρας που περιγράφει ο Φρόυντ δεν μπορεί να περιγράψει όλους τους τύπους γονέων που παρατηρούνται.
Άλλοι είναι σκληροί και τιμωρητικοί, απαιτώντας σεβασμό και υπακοή, άλλοι είναι συναισθηματικοί και παραχωρητικοί, ενώ άλλοι είναι απλώς αδιάφοροι. Άρα, η παλινδρόμηση του κάθε ατόμου στην παιδική ηλικία δεν συνοδεύεται πάντα από τα φαινόμενα που περιέγραψε. Κοινώς, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται διαφορετικά το «Θεό» τους, κάποιοι ως αυταρχικό πατέρα, άλλοι σαν κάποιον που τους αγαπάει και τους στηρίζει, ενώ άλλοι σαν κάποιον αδιάφορο για τα προβλήματά τους.
Ακόμα, όλες οι θρησκείες και δοξασίες ανά τον κόσμο δεν περιγράφουν τη θεότητα με τα χαρακτηριστικά που της έδωσε ο Φρόυντ. Η εικόνα ενός θεού-αυστηρού πατέρα-απόλυτου μονάρχη παρατηρείται συνήθως στις θρησκείες που είχαν στενή σχέση με κάποια απολυταρχική κοσμική εξουσία, όπως ο Χριστιανισμός μετά την ανακήρυξή του σε επίσημη θρησκεία. Άλλες θρησκείες, όπως ο Δωδεκαθεϊσμός των αρχαίων Ελλήνων ή ο Βουδισμός, πρότειναν μια διαφορετική αντίληψη του «Θεού».
Ακόμα και μέσα στην ίδια θρησκεία συχνά διακρίνουμε στοιχεία εξουσιαστικά και στοιχεία ανθρωπιστικά, με τρανταχτό παράδειγμα τα ευαγγέλια του Χριστιανισμού. Τα συγκεκριμένα κείμενα γράφτηκαν, αντιγράφτηκαν, παραποιήθηκαν και παρερμηνεύθηκαν πολλές φορές, αντανακλώντας τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων και την «επίσημη γραμμή» που ήθελε να περάσει η Εκκλησία σε κάθε εποχή. Στα επόμενα αφιερώματα μου στις απόψεις του Γιουνγκ και του Φρομ θα αναλύσω εκτενέστερα τα παραπάνω θέματα, που απλώς έθιξα σήμερα.
0 comments
Δημοσίευση σχολίου