Γνώριζε ή όχι πώς να κατασκευάσει μια ατομική βόμβα …ο Werner Heisenberg

… ο πατέρας της Αρχής της Αβεβαιότητας Werner Heisenberg;

Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι ο Werner Heisenberg – ένας εκ των θεμελιωτών της Κβαντικής Φυσικής και βραβευμένος με Νόμπελ φυσικής το 1932 - εργάστηκε στο πρόγραμμα των Ναζί για την κατασκευή της ατομικής βόμβας.

Ο ίδιος, όμως, μετά την λήξη του πολέμου δήλωνε με κάθε τρόπο ότι με τη συμμετοχή του επεδίωκε να υπονομεύσει την κατασκευή της εκ των έσω, και να έχει τη δυνατότητα να επεμβαίνει στις ερευνητικές κατευθύνσεις, με απώτερο σκοπό τον αποπροσανατολισμό τους.Η ερμηνεία αυτή του Heisenberg αμφισβητήθηκε από πολλούς ιστορικούς με βάση τα υπάρχοντα τεκμήρια.

Ο συγγραφέας Robert Jungk στο βιβλίο του «Brighter than a Thousand Suns», που εκδόθηκε το 1956, επιχειρεί για πρώτη φορά την συστηματική καταγραφή της ιστορίας της κατασκευής ατομικής βόμβας.
O Jungk ζήτησε από τον Heisenberg την δική του εκδοχή τόσο για τη συμμετοχή του στο στρατιωτικό πρόγραμμα των Ναζί, όσο και για την συνάντηση που είχε με τον Niels Bohr το 1941 στην κατεχόμενη από τους Ναζί Κοπεγχάγη.Ο Heisenberg του έστειλε μια επιστολή στην οποία διατύπωνε την άποψη ότι συμμετείχε στο πρόγραμμα για να το υπονομεύσει και ότι αυτό το είχε αποκαλύψει στον Bohr στην συνάντησή τους το 1941.

Στο ίδιο θέμα επανήλθε, αρκετά χρόνια μετά ένας άλλος ερευνητής ο Thomas Powers, στο βιβλίο του «Heisenberg’s Wars» που εκδόθηκε το 1993.Ο Powers ενισχύει τη θέση που ο Heisenberg πρόβαλε στο γράμμα προς τον Jungk. Ισχυρίζεται ότι η αποτυχία του γερμανικού προγράμματος οφείλεται στην απροθυμία των Γερμανών φυσικών να εξοπλίσουν τον Χίτλερ με μια βόμβα, παρά το γεγονός ότι και οι πατριώτες ήταν και με αυτόν τον τρόπο στερούσαν από τον εαυτό τους σοβαρές ερευνητικές δυνατότητες. Ο Heisenberg επιπλέον, δεν αρκέστηκε σε μια παθητική στάση, αλλά έκανε το παν για να αποπροσανατολίσει τους ιθύνοντες, ώστε να συνεχίζουν να χρηματοδοτούν το πρόγραμμα και να τον κρατούν στη θέση του.

Όμως, οι περισσότεροι ιστορικοί της επιστήμης δεν πείστηκαν από την επιχειρηματολογία του Powers ότι πράγματι αυτοί ήταν οι λόγοι της συμμετοχής του Heisenberg στο πρόγραμμα για την κατασκευή της ατομικής βόμβας.

Πολλά επιχειρήματα προέρχονται από τις περιβόητες συζητήσεις μεταξύ των αιχμαλώτων γερμανών φυσικών στο Farm Hall, την επομένη της έκρηξης της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα στις 6 Αυγούστου 1945.

Η ιστορία αυτή έχει ως εξής: μετά τη λήξη του πολέμου με τη Γερμανία μια ομάδα της βρετανικής στρατιωτικής αντικατασκοπίας μαζί με κάποιους Βρετανούς φυσικούς εισχώρησαν, με τη σύμφωνη γνώμη των Αμερικανών, στην περιοχή της Γερμανίας – η οποία μάλιστα ήταν υπό Γαλλική διοίκηση – όπου ο Heisenberg μαζί με άλλους εργαζόταν για την κατασκευή της βόμβας.

Συνέλαβαν κάποιους από τους φυσικούς που είχαν πάρει μέρος στο πρόγραμμα και μαζί με άλλους Γερμανούς φυσικούς που συνελήφθησαν σε άλλα μέρη της Γερμανίας τους μετέφεραν σε ένα μεγάλο εξοχικό σπίτι στην Αγγλία, το Farm Hall, όπου και τους κράτησαν απομονωμένους για έξι περίπου μήνες για να τους ανακρίνουν. Οι Άγγλοι δικαιολόγησαν αργότερα αυτή την ενέργεια λέγοντας ότι έγινε για να εμποδίσουν πιθανή απαγωγή των επιστημόνων από τους Σοβιετικούς, αλλά και για να εντοπίσουν και να καταστρέψουν έναν σχετικά πρωτόγονο πυρηνικό αντιδραστήρα, ώστε να αποφευχθούν καταστάσεις εκτός ελέγχου εκέινο το κρίσιμο διάστημα. Στο Farm Hall οι αγγλικές μυστικές υπηρεσίες είχαν τοποθετήσει μικρόφωνα με τα οποία παρακολουθούσαν και κατέγραφαν όλες τις συνομιλίες των Γερμανών φυσικών.

Ο «φάκελος Farm Hall» έμεινε ερμητικά κλειστός μέχρι το 1962, τότε για πρώτη φορά δόθηκαν στη δημοσιότητα σε αγγλική μετάφραση τα κείμενα που προέκυψαν από την απομαγνητοφώνηση των συζητήσεων.
Όμως ούτε οι αρχικές μαγνητοταινίες, αλλά ούτε και οι πρώτες μεταγραφές στα γερμανικά είχαν διασωθεί. Οι αποχρώσεις στη φωνή, το είδος των εκφράσεων, ο τόνος των συζητήσεων, η ταυτόχρονη ομιλία λόγω διαφωνιών κλπ έχουν για πάντα χαθεί.

Σύμφωνα με τον συνταγματάρχη Rittner, που είχε την ευθύνη φύλαξης των γερμανών επιστημόνων, όταν πληροφορήθηκαν για πρώτη φορά την επιτυχημένη ρίψη της αμερικανικής ατομικής βόμβας είχαν εκπλαγεί. Ο Heisenberg ειδικά φαινόταν εξαιρετικά δύσπιστος, δεν πίστευε ότι οι αμερικανοί είχαν κατασκευάσει τη βόμβα, πίστευε ότι μπλόφαραν. Επαναλάμβανε συνέχεια την άποψη ότι ήταν αδύνατο να είχαν καταφέρει να απομονώσουν την εξαιρετικά μεγάλη ποσότητα ουρανίου 235 που θεωρούσε απαραίτητη για την κατασκευή της.

Είναι άραγε ειλικρινείς αυτές οι πρώτες αντιδράσεις του Heisenberg ή υποκρίνεται; Πιστεύει πράγματι ότι χρειάζονται τεράστιες ποσότητες ουρανίου 235, που σημαίνει ότι δεν γνώριζε πώς να προχωρήσει στην κατασκευή της βόμβας ή μήπως θέλει να δείχνει ότι δεν γνώριζε;

Οι αμφιβολίες προκύπτουν κυρίως από μια συζήτηση ανάμεσα στον Heisenberg και τον χημικό Otto Hahn. Οι έρευνες του Hahn – που δεν είχε εργαστεί στο πρόγραμμα κατασκευής της γερμανικής βόμβας – είχαν συμβάλλει καθοριστικά το 1939 στην κατανόηση του μηχανισμού της αλυσιδωτής αντίδρασης, στην οποία βασιζόταν η κατασκευή της ατομικής βόμβας.Ο Heisenberg επαναλαμβάνει και σε αυτόν την άποψή του για την ανάγκη πολύ μεγάλων ποσοτήτων ουρανίου, αλλά ο Hahn του υπενθυμίζει ότι σε παλαιότερη συζήτησή τους στη Γερμανία του είχε πει ότι αρκεί μια ποσότητα μόλις 50 κιλών.Θυμάται άραγε καλά ο Hahn; Το παζλ έρχεται να περιπλέξει μια ακόμα ενέργεια του Heisenberg. Μέσα στην επόμενη από την έκρηξη εβδομάδα, παρουσιάζει σε όλους τους υπό κράτηση φυσικούς αποτελέσματα νέων υπολογισμών του που είναι παρόμοια με αυτά της ομάδας του αμερακνικού προγράμματος Μανχάταν.

Πράγματι είναι υπολογισμοί που έγιναν από τον Heisenberg για πρώτη φορά στο Farm Hall; Όντως εκεί κατανόησε για πρώτη φορά ότι η κρίσιμη μάζα για την κατασκευή της βόμβας είναι πολύ μικρότερη από αυτή που υποτίθεται ότι πίστευε τα προηγούμενα χρόνια;
Ανάμεσα στους έγκλειστους είναι και ο Walter Gerlach, ο υπεύθυνος του προγράμματος για την κατασκευή της γερμανικής ατομικής βόμβας.

Από τις συζητήσεις προκύπτει ότι τουλάχιστον αυτός δεν γνώριζε την ορθή λύση του προβλήματος. Γνώριζε λοιπόν ο Heisenberg ότι αγνοούσε ο Gerlach; Το αγνοούσαν και οι δυο;

Είναι σχεδόν αδύνατο από την συμπεριφορά και μόνο του Heisenberg στο Φαρμ Χωλ να προχωρήσουμε σε συμπεράσματα για το κατά πόσο ήταν σε θέση να κατασκευάσει την ατομική βόμβα και το απέφυγε συνειδητά.

Το υλικό των συζητήσεων μπορεί να στηρίξει πολλές υποθέσεις και για έναν επιπλέον λόγο. Οι έγκλειστοι Γερμανοί (του Heisenberg συμπεριλαμβανομένου) υποστήριξαν αργότερα ότι μιλούσαν μεταξύ τους ελεύθερα και αυθόρμητα χωρίς να παίρνουν προφυλάξεις για να αποκρύψουν κα΄τι, γιατί δεν πίστευαν ότι Οι Βρετανοί τους παρακολουθούσαν μέσω μικροφώνων.
Η διαβεβαίωση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα πειστική. Όλοι τους ήταν γνώστες παρόμοιων μεθόδων παρακολούθησης, και πολλοί από αυτούς τις είχαν ήδη υποστεί από τους Ναζί. Δεν υπήρχε λόγος να πιστέψουν ότι οι Βρετανοί δεν θα χρησιμοποιούσαν τέτοιες μεθόδους. Τελικά το απομαγνητοφωνημένο υλικό των συζητήσεων του Φαρμ Χωλ, πολύτιμο τεκμήριο για μια σειρά ιστορικά προβλήματα, από μόνο του δεν βοηθά ιδιαίτερα τον ιστορικό για την κατανόηση του ρόλου του Heisenberg.

Το καθοριστικό στοιχείο για να διευκρινίσουμε αν ο Heisenberg είχε λύσει όλα τα βασικά τουλάχιστον προβλήματα φυσικής που σχετίζονταν με την κατασκευή της ατομικής βόμβας, είναι το θέμα της κρίσιμης μάζας. Η κρίσιμη μάζα είναι εκείνη η ποσότητα ουρανίου που είναι τόσο μεγάλη ώστε να συντηρήσει μια ελεγχόμενη αλυσιδωτή αντίδραση, και τόσο μικρή ώστε να μην εκραγεί με ανεξέλεγκτο τρόπο. Ο υπολογισμός αυτής της ποσότητας ήταν απολύτως καθοριστικός για την κατασκευή της βόμβας, αφού από την ποσότητα αυτή εξαρτάται και ο χρόνος που χρειάζεται για τις εξαιρετικά χρονοβόρες διαδικασίες που απαιτούνται για να απομονωθεί το ουράνιο 235 και το ουράνιο 238.
Πριν τον πόλεμο οι φυσικοί (μεταξύ των οποίων και ο Bohr) πίστευαν ότι η ποσότητα ήταν μερικοί τόνοι. Αυτό έκανε πρακτικά αδύνατη την κατασκευή της βόμβας, αφού για την παραγωγή μιας τέτοιας ποσότητας ουρανίου απαιτούνταν πελώριες εγκαταστάσεις και πάρα πολλά χρόνια. Η αντίληψη αυτή ήταν η κυρίαρχη αντίληψη μεταξύ των γερμανών φυσικών και κατά τη διάρκεια του πολέμου. Όμως στο στρατόπεδο των Βρετανών και των Αμερικανών τα πράγματα άλλαξαν ραγδαία όταν τον Μάρτιο του 1940 οι Otto Frisch και Rudolf Peierls, φυσικοί εβραϊκής καταγωγής που είχαν βρει καταφύγιο στην Αγγλία, υπέβαλαν ένα υπόμνημα στο οποίο κατέληγαν ότι για την κατασκευή της ατομικής βόμβας χρειάζεται μια ποσότητα ουρανίου-235 γύρω στο ένα κιλό. Ο υπολογισμός αυτός – που δεν ήταν και τόσο αξιόπιστος – αποτέλεσε το πρώτο ουσιαστικό επιχείρημα υπέρ της κατασκευής της βόμβας.
Ο υπολογισμός αυτός δεν έγινε γνωστός στον Heisenberg (ούτε και στον Bohr που ήταν ακόμα αποκλεισμένος στην κατεχόμενη από τους Ναζί Δανία). Στην περιβόητη συνάντησή τους στην Κοπεγχάγη το 1941, και οι δυο τους αγνοούσαν τον υπολογισμό των Frisch και Peierls.

Η πραγματοποίηση της πρώτης ελεγχόμενης αλυσιδωτής αντίδρασης από τον Enrico Fermi στο Σικάγο το 1942, πιστοποίησε ότι οι πιθανότητες κατασκευής μιας ατομικής βόμβας δεν ήταν μόνο πια μόνο θεωρητική δυνατότητα. Τα στοιχεία που διαθέτουμε για το τι γνώριζε ο Heisenberg σχετικά με το πρόβλημα της κρίσιμης μάζας είναι αντιφατικά. Κανένα από αυτά δεν πιστοποιεί με άμεσο τρόπο την ορθότητα των υπολογισμών του. Όλα είναι έμμεσα: κάποιες φήμες που είχαν κυκλοφορήσει ανάμεσα στους φυσικούς που εργάζονταν στη Γερμανία σε άλλα πυρηνικά προγράμματα ότι ο Heisenberg πίστευε πως η κρίσιμη μάζα ήταν μερικοί τόνοι• μαρτυρίες, πάλι από φυσικούς που παρέμειναν στην Γερμανία στην διάρκεια του πολέμου, ότι ο Weizsäcker – με τον οποίο ο Heisenberg επισκέπτεται την Κοπεγχάγη to 1941 – διέψευσε τις φήμες• νέες μαρτυρίες, άλλων, μετά τον πόλεμο, που αναιρούσαν τις μαρτυρίες των προηγουμένων. Ο Weizsäcker, σε μια έκθεσή του για μια πιθανή αμερικανική πρωτοβουλία για την κατασκευή ατομικής βόμβας, αναφέρει τις καταστροφικές συνέπειες μιας βόμβας με κρίσιμη μάζα πέντε κιλών.
Σε μια έκθεση για τον γερμανικό στρατό τον Φεβρουάριο του 1942 – την αρχή του αμερικανικού «προγράμματος Μανχάταν» – αναφέρεται από τους συντάκτες, τα ονόματα των οποίων δεν γνωρίζουμε, μια ποσότητα μεταξύ δέκα και εκατό κιλών. Ο Heisenberg περιγράφει και μια εξαιρετικά κρίσιμη συνάντηση με τον Στρατάρχη Speer και άλλους επιτελείς του γερμανικού στρατού τον Ιούνιο του 1942. Στην ερώτηση που αφορούσε την κρίσιμη μάζα του ουρανίου μιας βόμβας ικανής να καταστρέψει μια πόλη, ο Heisenberg μας διαβεβαιώνει ότι απάντησε «ως το μέγεθος ενός ανανά». Υπάρχουν και πολλές άλλες τέτοιου τύπου πληροφορίες που οι ιστορικοί πρέπει να λάβουν υπόψη τους για τη διερεύνηση του συγκεκριμένου προβλήματος.
Στόχος μας δεν είναι να τις παρουσιάσουμε αναλυτικά, αλλά να δείξουμε πόσο περίπλοκη είναι η διερεύνησή και η τελική αποτίμησή τους.
Η δική μας ανάγνωση των τεκμηρίων μας οδήγησε στην πεποίθηση ότι ο Heisenberg δεν είχε επιλύσει βασικά τεχνικά προβλήματα που σχετίζονται με την κατασκευή της ατομικής βόμβας, αλλά και ότι δεν είχε επιδιώξει ιδιαίτερα να το καταφέρει.
Γιατί δεν το είχε επιδιώξει; Πράγματι δεν το ήθελε; Μήπως πίστευε ότι δεν ήταν δυνατό να γίνει σε μικρό χρονικό διάστημα; Μήπως είχε πειστεί, μετά από κάποια στιγμή, ότι η Γερμανία θα χάσει τον πόλεμο; Μήπως για όλους αυτούς τους λόγους μαζί, ταυτόχρονα ή σε διαφορετικές περιόδους ο καθένας;
Για να γίνει κατανοητό γιατί η μικρή γερμανική ομάδα με τα λιγοστά μέσα και τους πόρους που διέθετε δεν είχε καμιά ελπίδα να κατασκευάσει τη βόμβα, αρκεί κανείς να κάνει μια σύγκριση με τα μεγέθη του αμερικανικού «Προγράμματος Μανχάταν»: κόστισε δυο δισεκατομμύρια δολάρια και συνέβαλαν πάνω από εκατό χιλιάδες άτομα, συμπεριλαμβανομένων και όσων εργάστηκαν στην κατασκευή εργοστασίων και πυρηνικών σταθμών που θα εξυπηρετούσαν ειδικές ανάγκες του προγράμματος, αλλά και σχεδόν όλων των γνωστών φυσικών της εποχής.
ΠΗΓΗ: αποσπάσματα από το άρθρο με τίτλο «Γιατί; Γιατί άραγε ήρθε στην Κοπεγχάγη;», των Κώστα Γαβρόγλου και Δημήτρη Διαλέτη, που περιέχεται στην εισαγωγή της έκδοσης του Θεάτρου Εξαρχείων για το θεατρικό έργο του Μάικλ Φρέιν «Κοπεγχάγη» (2004)