Οι Θεοί της Μεσοποταμίας

Οι πολιτισμοί των Σουμερίων και των Ακκάδων υπήρξαν οι δύο σημαντικότεροι πολιτισμοί

που αναπτύχθηκαν από τις αρχές της τρίτης π.Χ. χιλιετηρίδας (3000 π.Χ.) στην περιοχή της Μεσοποταμίας. Καθένας είχε δικούς του θεούς και δικά του λατρευτικά έθιμα. Όμως, οι έντονες πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις που συνέβησαν ανάμεσα σε αυτούς τους δύο λαούς, αλλά και με άλλους μικρότερους, οδήγησαν στην ανάμιξη των θρησκευτικών στοιχείων. Από το σουμερικό και το ακκαδικό Πάνθεο, συμπληρωμένο και από τις προσθήκες μεταγενέστερων εποχών, αναδείχτηκε και το ασσυρο-βαβυλωνιακό Πάνθεο, των Ασσυρίων και Βαβυλωνίων, που ουσιαστικά υπήρξαν οι διάδοχοι των δύο πρώτων μεγάλων πολιτισμών.

Οι πρώτοι θεοί της Μεσοποταμίας ξεπρόβαλλαν από το νερό. Το βαβυλωνιακό Έπος της Δημιουργίας, ένα από τα σημαντικότερα έργα της περιοχής, περιγράφει το σχετικό μύθο της δημιουργίας των θεών και του κόσμου, με πρωταγωνιστές τον Απσού, την Τιαμάτ και το Μουμμού, που εκπροσωπούν αντίστοιχα τον αρχέγονο Ωκεανό, την πολυτάραχη Θάλασσα και το θόρυβο των Υδάτων. Ο Απσού είναι το γλυκό νερό, η υδάτινη άβυσσος από την οποία τροφοδοτούνται όλες οι πηγές της Γης, η Τιαμάτ το αλμυρό νερό, η θάλασσα, το θηλυκό στοιχείο που γεννάει τον κόσμο. Η ανάμιξη αυτών των υδάτων φέρνει στη ζωή τους θεούς και έπειτα όλα τα όντα. Πιο μεγάλοι θεοί θεωρούνται ο Άνου (στους Σουμέριους ονομαζόταν Αν), ο Έα και ο Μαρδούκ.

Στο Έπος της Δημιουργίας περιγράφεται η σύγκρουση ανάμεσα στην Τιαμάτ, που εκπροσωπεί τις τυφλές δυνάμεις του αρχέγονου Χάους, και τους θεούς, που διαθέτουν νόηση, οργάνωση και τάξη. Τελικά η Τιαμάτ σκοτώνεται και διαμελίζεται από το Μαρδούκ, τον κύριο θεό του βαβυλωνιακού πολιτισμού, που δημιουργεί από την ουσία της τον ουράνιο και γήινο κόσμο, αναλαμβάνοντας αμέσως μετά την οργάνωσή τους. Στον ουρανό κατασκευάζει το ανάκτορο των μεγάλων θεών. Εκεί εγκαθιστά τα αστέρια - που είναι τα ομοιώματα των θεών - ρυθμίζει την κίνηση και την πορεία τους και καθορίζει το έτος. Τέλος δημιουργεί την ανθρωπότητα, πλάθοντας το σώμα του πρώτου ανθρώπου από το δικό του αίμα.

Το εν λόγω Έπος βρέθηκε στη βιβλιοθήκη του Ασσουρμπανιπάλ, σε επτά πινακίδες του 7ου π.Χ. αιώνα, το περιεχόμενό τους είναι όμως πολύ αρχαιότερο, με σουμεριακές ρίζες. Στους αρχαίους χρόνους ήταν γνωστό ως «Enuma Elish», λέξεις με τις οποίες ξεκινούσε και σημαίνουν «όταν εκεί ψηλά».

«Σε αρχαία κείμενα των Σουμερίων για τη Δημιουργία,

που χρονολογούνται από την τρίτη και τέταρτη χιλιετία π.Χ., πρώτα υπήρξε ο αρχέγονος ωκεανός, αυτός γέννησε το κοσμικό βουνό, που το αποτελούσαν η γη και ο ουρανός ενωμένοι μεταξύ τους - ο Αν (ο Πατέρας Ουρανός) και η Κι (η Μητέρα Γη). Αυτοί δημιούργησαν τον Ενλίλ (θεός του Αέρα), ο οποίος αμέσως χώρισε τον Αν από την Κι και στη συνέχεια ενώθηκε με τη μητέρα του. Από την ένωσή τους προήλθε το ανθρώπινο γένος» [1].

«Στη βαβυλωνιακή απόδοση, ο ήρωας είναι ο Μαρδούκ

ο ηλιακός θεός και το θύμα η Τιαμάτ τρομερή και δρακόμορφη, που τη φύλαγαν πλήθη δαιμόνων - μια θηλυκή προσωποποίηση της ίδιας της αρχικής αβύσσου: το χάος σαν μήτρα των θεών, αλλά τώρα σαν απειλή για τον κόσμο» [2].

Οι θεοί που ξεπήδησαν μέσα από τον απέραντο Ωκεανό

και την πολυτάραχη Θάλασσα έγιναν, είτε στην πρωταρχική τους μορφή, είτε στις διάφορες παραλλαγές τους, μέρος της καθημερινής ζωής στη Μεσοποταμία, στη Γη της Απαγγελίας, στον Επίγειο Παράδεισο ανάμεσα στα δύο ποτάμια, που είχαν και αυτά θεοποιηθεί και έδιναν ζωή σε ολόκληρη την περιοχή.

Είναι γνωστό άλλωστε ότι στις αρχαιότερες μορφές λατρείας των λαών της Μεσοποταμίας οι θεοί ταυτίζονταν με τα φυσικά φαινόμενα και οι δυνάμεις τους με τις δυνάμεις της φύσης. Θεοί όπως ο Ισκούρ/Αντάντ, θεός του κεραυνού, ο Αμαουσουμγκάλνα, που έκανε τις χουρμαδιές να βλασταίνουν, και η Ινάννα, θεά των γεμάτων καρπούς αποθηκών, προκαλούσαν και ταυτόχρονα αντιπροσώπευαν τις οργιώδεις δυνάμεις της φύσης.

Γενικότερα, στο πάνθεον της Μεσοποταμίας συναντάμε έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό παλαιότερων και νεότερων θεοτήτων,

ανώτερων και κατώτερων. Για παράδειγμα, υπήρχαν θεότητες που συνδέονταν με ένα ποτάμι, ένα λιβάδι, ένα χωριό, μια πόλη ή μια ορισμένη περιοχή. Καθώς η δύναμη μιας πόλης αυξανόταν, το ίδιο συνέβαινε και με το κύρος της προστάτιδας θεότητας, που είχε την επιστασία της. Ανθρώπινες δραστηριότητες και επαγγέλματα - όπως οι γραφείς και οι οικοδόμοι - είχαν τους δικούς τους θεούς, ενώ υπήρχαν και προσωπικοί θεοί, ένα είδος φύλακα αγγέλου, που οι απλοί άνθρωποι είχαν για να τους προστατεύουν και να μεσολαβούν για χάρη τους με τις μεγάλες θεότητες.

Ωστόσο, ο αριθμός των σπουδαιότερων θεών ήταν περιορισμένος. Πρόκειται για εκείνους τους παλαιότερους θεούς που συνδέονταν με τον ουρανό, τον αέρα, τη γη, το νερό, τον ήλιο, το φεγγάρι και άλλες σημαντικές επικράτειες του κόσμου. Στους Σουμέριους ξεχώριζαν ο Αν, ο Ενλίλ, ο Ενκί και η Μεγάλη Μητέρα-Θεά.

Ο Αν βρισκόταν στην κορυφή. Ήταν ο θεός του ουρανού και πατέρας των θεών. Ρύθμιζε την ιεραρχία ανάμεσα στους θεούς και είχε την εξουσία να απονέμει αξιώματα σε θεούς και ανθρώπους. Οι Σουμέριοι βασιλιάδες ελάμβαναν την εξουσία τους από αυτό το θεό.

Ο Ενλίλ ήταν γιος του και στη συνέλευση των θεών είχε τον πλέον ενεργό αρχηγικό ρόλο. Αναφέρεται ως θεός των καταιγίδων, της γης και του αέρα. Θεωρούταν θεός της ευμάρειας και της αφθονίας, και οι Σουμέριοι τον χαρακτήριζαν σοφό και καλοκάγαθο. Ωστόσο, στους περισσότερους μύθους που διηγούνται πλημμύρες ή καταστροφές παρουσιάζεται ως εκείνος που επιθυμεί να καταστρέψει την ανθρωπότητα. Ο Ένκι ήταν ο κατ' εξοχήν θεός της σοφίας και της ευστροφίας, των επαγγελμάτων, των τεχνών και της μαγείας. Ήταν ο πανούργος θεός που είχε βοηθήσει τους ανθρώπους να αναπτύξουν τις τέχνες και να επιβιώσουν μετά το μεγάλο κατακλυσμό που στάλθηκε για να τους εξοντώσει. Υπήρξε ο θεός των αρδευτικών υδάτων που δίνουν γονιμότητα στη γη, ενώ αργότερα ταυτίστηκε με τον Έα, θεό των Ακκάδων και των Ασσυροβαβυλωνίων .

Η Μεγάλη Θεά της Μεσοποταμίας παρουσιάζεται με το όνομα Ινάννα (Inanna) στους Σουμέριους, Ιστάρ (Ishtar) στους Ακκάδιους και τους Ασσυροβαβυλώνιους, Εστάρτη στους Φοίνικες, Αστορέχ στους Ιουδαίους. Παρουσιάζει ομοιότητες με την Ίσιδα της Αιγύπτου και είναι το πρωτότυπο της ελληνικής Αφροδίτης και της Ρωμαϊκής Venus.

Είχε σπουδαίο ρόλο σε πολλούς μύθους και αντιπροσώπευε τον πλανήτη Αφροδίτη. Οι ρόλοι της υπήρξαν πολλαπλοί και αντιφατικοί. Ήταν θεά του πολέμου, του κάλλους και του έρωτα, των ιερόδουλων και των μητέρων, άλλα και θεότητα στην οποία οφειλόταν η γονιμότητα του εδάφους και η δημιουργία όλων των όντων.

Άλλοι σημαντικοί θεοί των Σουμερίων ήταν ο Ντουμούζι (Ταμμούζ), ο νεαρός αδελφός της Ιστάρ (κατά την βαβυλωνιακή άποψη υπήρξε άλλοτε εραστής και άλλοτε γιος της), θεός της γονιμότητας και της βλάστησης, που διαδραμάτιζε τον τραγικό ρόλο εκείνου που πεθαίνει νέος και ανασταίνεται, καθώς και ο Ουτού (Utu), θεός του Ήλιου και άρχοντας της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Στους μύθους για τη μεταθανάτια ζωή κυριαρχούσε ο Νεργκάλ και η Ερεσχιγκάλ, θεότητες του κάτω κόσμου.

Προοδευτικά, οι αρχικές πρωτόγονες θεότητες έδωσαν τη θέση τους σε ανθρωπόμορφους θεούς, με κοινωνικούς ρόλους, που οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας φαντάζονταν κατ' εικόνα και ομοίωσή τους. Ήταν αθάνατοι, παντοδύναμοι και η συμπεριφορά τους ήταν ανάλογη με των ανθρώπων, καθώς γλεντούσαν, θύμωναν, ήταν εκδικητικοί και ευερέθιστοι. Οι άνθρωποι τους λάτρευαν για να κερδίζουν την καθημερινή τους εύνοια.